Libia


Simboli i Libisë
Libia në arabisht: ليبيا - LÄ«biyÄ - ban pjesë në familjen e vendeve të rajonit të Afrikës veriore të quejtun Maghreb.
Libia ndodhet në pjesën veriore të Afrikës dhe në pjesën veriore të vendit ka dalje në Detin Mesdhe. Sipërfaqja e Libisë kufizohet në lindje me Egjiptin, në jug-perëndim një pjesë të vogël meSudanin, në jug me Çadin e Nigerin, në pjesën perëndimore me Algjerin dhe në pjesën veri-perëndimore me Tunizinë pas së cilit vije vija bregdetare në Detin Mesdhe.
Gjeografia e Libisë
Sipërfaqja e përgjithshme e Libisë është 1,759,540 km2 dhe shtrihet rreth koordinatave gjeografike 25 00 V, 17 00 L.
Libia ka një bregdet të gjatë prej 1,770km në detin Mesdhe dhe vijë kufitare tokësore 4,348 km.
Klima e Libisë është mesdhetare përgjatë bregdetit dhe shumë e nxehtë në pjesën shkretinore.
Relievi i Libisë është i djerrët, përbëhet nga fushat e gjëra shkretinore të cilat ngritën dhe ulen në forma valore. Pika më e ultë e relievit është -47 m në vendin e quajtur Sabkhat Guzauil (ang.:Sabkhat Ghuzayyil) dhe ajo më e larta në lartësi mbidetare prej 2,267 metrave në vendin e quajtur "Biku Biti" (ang.:Bikku Bitti).
6,5 milion banorë ka Libia. Dhe 2 milion banorë banojnë në kryeqytetin Tripoli .

Tripoli
Vendi është i ndarë tradicionalisht në tri krahina të mëdha;
- Tripolitania
- Fezzan
- Cyrenaika
Disa dhëna
Gjuhë - Arabishtja
Kryeqyteti - Tripoli
Sistemi - Republikë Udh. i revulucionit –
President Muammar al-Qaddafi
Kryeministër - Shukri Ghanem
Sipërfaqja - 1,759,540 km² - ( 16 -ta në botë nga madhësia e sipërfaqes)
Popullsia - 5,765,563 (2005) -
Dëndësia - 3.1 b. / km² - ( -ta) HDI (2004) 0.799 (58), mesatare
Valuta - Dinari (LYD)
Zona kohore UTC + 02:00
Pavarësia - nga Italia 24 Dhjetor 1951 - (shpallur)
Në OKB nga 14 Dhjetor 1955
Himni kombëtar - Allahu Akbar
Kodi i internetit - TLD .ly
Prefiksi telefonik - +218
Libia ashtë e tretë dhe ka më të lartë GDP (PPP) për frymë në Afrikë. Një nga arsyet ma të rëndësishme për këtë është rezervat e mëdha të naftës së vendit në raport me popullatës e pakët, ku nxjerrë në ditë 1.55 milion barrela apo fuci dhe ka rezervë 44 bilion barela 200 litërsh.
Sistemi politik
Libia që nga viti 1969 udhëheqet nga Muamar Gadafi-al, të cilit në politikën e jashtme ka sjellë shpesh atë në konflikt me qeveritë Perëndimore dhe të tjera afrikane. Libia ka braktisur programin bërthamor të saj të armëve në 2003 dhe marrëdhëniet e Libisë me botën e jashtme është aktualisht më pak të përflakur.
Flamuri i Libisë është vetëm flamurin kombëtar në botë me vetëm një ngjyrë dhe pa ndonjë model, simbole apo detaje të tjera. (Gadafi e hoqi Flamurin e Mbretërisë të përmbysun, ku i fshiu simbolet e botës islame, pra pan-arabe duke e ba laike edhe pse e arsyeton me ngjyrën e palltos të Muhametit, si themeluesi i Fesë Islame. shën. im B.M.P.)Ashtë një Flamur jeshile, i vetmi flamur i vetëm me ngjyra kombëtare që valëvitet aktualisht, u miratua në vitin1977 për të përfaqësuar Libinë Socialiste Popullore Arabe të Xhamaharisë - Jamahiriya.
Flamuri i Libisë u vendosë sipas shijeve të Gadafit
Hymni kombtar i Libis ''Allahu Akhber''
Emri dhe etimologjia(burimi i fjalës)
Emri i Shtetit në arabisht është ليبيا LÄ«biyÄ, në berbere: ⵠⵉ â´± âµ¢ â´°), dhe emri zyrtar është jamahiriyya(xhamihirija) libiane arabe ose Republika Arabe Popullore Socialiste e Libisë (arabisht الجماهيرية العربية الليبية الشعبية الإشتراكية العظمى Al-JamÄhÄ«riyyah al-`Arabiyyah LÄ«biyyah al si-Sa `biyyah al al-` IÅ¡tirÄkiyyah UdhmÄ).
Emri Libi është një emër Berber për zonën, dhe është përmendur në tekste të lashta egjiptiane, si Rebu.R'bw (= libu), duke iu referuar një nga fiset berbere në perëndim të Nilit. Në greqishten e vjetër u bë anëtarë të fisit të quajtur Libi dhe i mbeti vendin të tyre me emnin Libi. Termi, megjithatë, kishte një rëndësi më të gjerë në Greqinë e lashtë, sepse ajo përfshiu të gjithë e Afrikën Veriut në pjesën perëndimore të Egjiptit. Më vonë në kohën e Ibn Khalduni ishte i të njëjtë fisit të madh të njohur si Lawata(Lauta).
Historia
Punimet arkeologjike tregojnë se fushat përgjatë bregdetit të Libisë ka qenë e banuar që në fillim të mijëvjeçarit të 8 para Krishtit e një populli neolitike të cilët janë të dy kafshëve të përcaktuara për kafshët në kope të lashtat. sot zonën e njohur si Libia, kanë qenë subjekt i një numri të grupeve të ndryshme etnike. Po ashtu fenikasit, kartagjenasit, grekët, romakët, vandalët(Vandalët ishin një fis gjermanik. Ata emigruan rreth vitit 100 pas Krishtit nga zona e cila është sot Polonia, dhe e themeluar rreth viteve 409 pas Krishtit në Andaluzi të Spanjës jugore të sotme. Ata shkatërruan gjatë lëvizjeve migruese të popujve në Europë në periudhën romake rreth viteve 455 pas Krishtit, dhe u quejtën "shkatërrimtar" me emër "vandal".- shën. im B.M.P.) dhe bizantët kanë mbizotërue mbi tërë ose në zona të Libisë. Rrënojat në Kirene, Leptis Magna dhe Sabratha dëshmojnë gjurmët e këtyre kulturave të lashta, ku u larguan grupet respektive greke dhe romake.
Fenikasit
Fenikasit ishin të parët që themeluen qendra të mëdha tregtare në Libi, si psh. si shitësa endacak që udhëtonte prej Tyr (në Libanin e sotëm) në marrëdhënie tregtare të zhvilluem me fiset berbere dhe bëri marrëveshje me ta për të siguruar bashkëpunimin e tyre në nxjerrjen e lëndëve të para. Gjatë pesë shekujve ishte Kartagjena(Tunizia e sotme sh.im B.M.P.) e adhe fenikase që shtrinë si hegjemoni e saj në pjesëm ma të madhe të Afrikës së Veriut nga e cila prezenca e puneve(Fenikasit ishin një popull kananej që banonin në një shumëllojshmëri të qyteteve-shtete rreth Mesdheut, kryesisht në Levant, si një njësi e quajtur Feniki. Fjala vjen nga Foniks në greqisht që do të thoshte "purpur", sepse njerëzit ishin duke vepruar me ngjyrë të kuqe popullore, e cila e ka marrë prej zogut feniks. Fenikasit të cilët jetonin rreth Mesdheut perëndimor (Kartagjena dhe Afrika e Veriut), u thirrën punerve prej romakëve. Fjala punët latin asht prej latinishtes punicus, që do të thotë Fenikas.Shën.im B.M.P.) sollën qytetërimin e vet. Punskët banuen përgjatë bregdetit të Libisë të përfshirë Oea(Tripoli), Libda (Leptis Magna) dhe Sabratha. Të gjitha këto ishin në një zonë e cila u quajt më vonë Tripolis, ose "tre qytete". Aktuale të kryeqytetit – Tripoli i Libisë merr emrin e vet nga ky rajon.
Grekët
Grekët pushtuan Libi l indore, kur, sipas traditës, emigrantët të ishullit të mbipopulluem Thera(ose Santorini (Thira/Thera asht në pjesën e ishujve grekë të quejtun Kykladenë të ndodhun në Detin Egje. shën. im B.M.P.) ishin urdhëruar nga orakulli Delfit për të gjetur një shtëpi të re në Afrikën e Veriut. Në vitin 631 para Krishtit ata themeluan qytetin e Kyrene. Përpara kishin kalue 200 vjetë ku kishin pasë katër qytete më të rëndësishme greke, që u krijuan territore si Barka (Al Marj), Euhesperides (i njohur më vonë si Bernike dhe sot quhet Benghazi), Teuchira (më vonë Arsinoe dhe sot quhet
Tukrah) dhe Apollonia (Susah), e cila ishte porti i Kyrenes. Së bashku me Kirene, ata ishin të njohur si Pentapolis (Pesë qytete).
Romakët

Harku triumfale pas pushtimit nga perandori romak Lucius Septimius Severus (146-211 pas Krishtit) në Leptis Magna
Romakët bashkuen rajonet e Libisë, dhe më shumë se 400 vjet Tripolitania dhe Cyrenaika ishin provincat romake të begatë. Rrënojat romake aty në Leptis Magna dëshmojnë se njerzit që shkuen gjetën një rajon të gjallë, ku qytetet e populluara dhe gjithashtu njerëzit në qytetet e vogla gëzonin një jetë komode. Tregtarët dhe artizanët nga shumë pjesë të botës romake themeluan vetë në Afrikën e Veriut, por në qytetetin e Tripolit kanë ruejtë tiparin e saj puniskë dhe Cyrenaika greke të veta.
Arabët
Gjatë mbretërimit të kalifit Uthmanit(Uthman Ibn Afan (arabisht: عثمان بن Ø¹ÙØ§Ù†), lindi rreth vitit 579 dhe vdiq më 17.VII.656, ishte Sahabi dhe luajti si një nga konvertuesit e parë në islamë dhe një rol të madh në historinë e hershme islame në veçanti të kalifit të tretë gjetën rrugën e drejtë nga dhandri i Muhamed dhe mblodhën Kur'anin. Ai ishte një prej këshillit të emëruar nga paraardhësi Umar ibn al-Khattab, i emëruem si kalif, por është akuzuar për nepotizëm, gjë që çoi në rebelim, dhe ai u vra më në fund nga njësitë irakiane dhe egjiptiane e ushtrisë Kalifatit. Shën. im B.M.P.) pushtuan arabët, të udhëhequr nga gjeneral Abdullah ibn Saad Libinë gjatë shekujve 7 pas krishtit(në vitet 600). Në shekujt e sundimit arab një pjesë e madhe e popullsisë në Libi u banë islamë si dhe u vendosë gjuha dhe kultura arabe.
Osmanët
Turqit osmanë pushtuan vendin në mesin e shekullit 1500 dhe tre provincat si; Tripolin, Fezzan dhe Cyrenaika (të cilat së bashku përfaqësojnë Libinë) ishte pjesë e perandorisë osmane me përjashtim të një periudhe të autonomisë nën sundimin e dinastisë të Karamanli. Dinastia e Karamanlis
mbretëroi prej viteve 1711-1835, kryesisht në Tripoli, por ata gjithashtu kishin një ndikim edhe në Fezzan dhe Cyrenaika në mes të 1700. Kjo përbënte një paraqitje e parë e shkurtër të Libisë të ribashkuar dhe të pavarur i cili u ringjall dy shekuj më vonë. Bashkim ka ndodhur, për ironi, nga një pushtim të Luftës Italo-turke prej viteve 1911-1912 dhe një okupim nga 1911, kur Italia në të njëjtën kohë pushtoi tre rajone në koloni italiane.
Mbretëria e Libisë

Flamuri i kohës së mbretërisë - Flamuri i parë pas Shpalljes Pavarësisë prej kolonizatorve italian
Flamuri i kohës së mbretërisë - Flamuri i parë pas Shpalljes Pavarësisë prej kolonizatorve italian
Mbreti Idrizi i I-rë i Libisë njihet me emnin e plotë Sidi Muhammad Idris al-Mahdi al-Senussi, në arabishtë Ù…ØÙ…د إدريس بن السيد المهدي بن Ù…ØÙ…د السنوسي lindi më12 mars të 1890 dhe vdiqë më 25 maj të 1983, ishte i pari dhe i vetmi mbret në Libi në periudhën prej 1951-1969. shën.im B.M.P.)

Mbi 21 Nëntor të vitit 1949 mori OKB-së një rezolutë e cila deklaroi Libinë të bëhet e pavarur më 1 Janar 1952. Idrizi ka përfaqësuar Libinë në negociatat e mëvonshme me të OKB-së. Më 24.12.1951 Libia shpalli pavarësinë e saj si Mbretëria e Libisë, një monarki kushtetuese, trashëgimore nën mbretin Idriz.
Zbulimi i rezervave të naftës të konsiderueshme në 1959 dhe të ardhurat nga shitja e naftës pasuese e bëri Libinë të largohet nga lista e vendeve të varfëra të botës dhe të jetë një gjendje shumë të begatë. Edhe pse nafta bëri të mundur rritjen dramatike në buxhetet e pushtetit, ka pasur një keqpërdorim në interes të popullit duke kalue në përqendrimin në rritje të pasurisë kombëtare në duart e mbretit dhe elitës të mbretit të Libisë Idriz. Kjo grabitje vazhdoi të rritet që nga naserizimi(Naserizimi është një ideologji nacionaliste arabe politike në bazë të të menduarit e ish-presidentit egjiptian Gamal Abdel Nasser. Ajo kishte ndikim të madh në politikën pan-arabe në vitin 1950 - dhe 1960, dhe mbetet me rëndësi të madhe në botën arabe sot. Nasserizimin gjithashtu u zhvendos në lëvizjet e tjera nacionaliste në vitet 1970. shën.im B.M.P.) dhe nacionalizmi arab ishte i përhapur në Afrikën Veriore dhe Lindjen e Mesme.
Grusht shteti i Gadafit

Toger Muamar Gadafi - 1969
Më 1 Shtator të vitit 1969 kreu një grup i vogël i oficerëve të udhëhequr nga oficeri Muammar Abu Minyar al-Gadafi, një grusht shteti kundër mbretit Idriz. Mbreti Idriz ishte në Turqi për trajtim mjekësor dhe abdikoi, kur kjo ka ndodhur. Nipi i tij, Princi Sejjid Hasan er-Rida el-Mahdi si-Sanussi, u bë mbret i ri. Kjo është sqaruar më shpejt se puçistët ushtarak revolucionar i cili kishte njoftuar largimin e mbretit Idriz, nuk ka dashur Sayyid si mbret i ri, dhe ai u rrëzua dhe vendoset në arrest shtëpiak në të njëjtën ditë. Monarkia ishte shfuqizuar dhe Gaddafi e shpalli Libinë si Republikë Arabe të Libisë, quhet ende " Udhëhqësi vëllazërore dhe i Revolucionit" në deklaratën zyrtare dhe në konferencën e shtypit.
Pasuria e naftës shpërndahet nëpër botë - Prandaj duen ta grabisin Anglia, Franca dhe SHBA
E me këtë rast përfiton Izraeli me shtete Arabe të grabitura, të rrënuara, të dobësuara nga aleatët e tij për të forcue dominimin ushtarak-politik mbi arabët

80 % të naftës apo 1,55 milion barrela/ fuçi në ditë të Libisë vetëm eksportohet në botë - Një vend përrallor. Sipas vandalëve barbar e vlen të sulmohet në emër të gjoja të kartës të demokracisë të popullit libian
E me këtë rast përfiton Izraeli me shtete Arabe të grabitura, të rrënuara, të dobësuara nga aleatët e tij për të forcue dominimin ushtarak-politik mbi arabët

80 % të naftës apo 1,55 milion barrela/ fuçi në ditë të Libisë vetëm eksportohet në botë - Një vend përrallor. Sipas vandalëve barbar e vlen të sulmohet në emër të gjoja të kartës të demokracisë të popullit libian

78 % të naftës e merrë Europa prej Libisë
Rebelimet në 2011 në Libi

Fjalimi i mbajtur i presidentit Muamar Gadafi në Tripoli më 23 shkurt 2011

Fjalimi i mbajtur i presidentit Muamar Gadafi në Tripoli më 23 shkurt 2011
Më 15 Shkurt të 2011 shpërtheu kryengritje në Libi. Kryengritësit janë frymëzuar nga kryengritja në botën arabe në 2010 dhe e nxitur nga mercenarë nga SHBA, Al Kaida, Anglia, Izraeli, Irani, Franca, vazhdon edhe sot më 7 mars 2011.
Pregatiti në shqipë Bep Martin Pjetri
E enjte, më dt.24 shkurt 2011