Lexuar 4895
Një Përshkrimi i Zadrimës i vitit 1641 nga Frang Bardhi.
Frang Bardhi (1606 1643), i njohur në latinisht si Franciscus Blancus dhe ne Italisht si Francesco Bianchi, ishte një figurë e hershme shqiptare Kisha dhe autor i shënimeve. Ai ka lindur në Kallmet në rajonin verior shqiptar Zadrimës dhe studioi teologji ne Itali. Në 1636 ai u emërua Ipeshkev i Sapës dhe Sarda. Bardhi përmendet si autor i fjalorit të parë shqiptar: “Dictionarium latino epiroticum-‘, Romë 1635 (Fjalor latinisht-Epirotic), i përbërë nga 5.640 entries. Nga viti 1637 e tutje, Frang Bardhi ka dorëzuar raportet në italisht dhe latinisht Kongregatës së Propaganda fide në Romë të cilat përmbajnë një minierë të informacionit rreth dioqezës së tij, në lidhje me zhvillimet politike, në lidhje me zakonet shqiptare dhe për strukturën dhe pozitën e kishës Katolike në osmane Shqipëria-pushtuar. Këtu është një nga raportet e nëntëmbëdhjetë dhe letra të ruajtura.

Përshkrimi dhe informacione mbi gjendjen e kishat dhe i peshkopit të famullisë e Dioqeza e Sapës,
nënshtrohet tiranisë e turqve.
Bërë nga Frang Bardhi (Francesco Bianchi), ipeshkev i kishës, për Kongregacioni i Shenjtë i Propaganda fide.

Edhe pse Kongregacioni i Shenjtë ka marrë informacione dhe raporte në të kaluarën në kishë në Sapës nga disa peshkopët më parë, misionaret dhe vizitorët apostolike, peshkopi i pranishëm, të vetëdijshëm se Kongregacioni i Shenjtë ishte i kënaqur nga raportet e ndryshme të marra nga individë të ndryshëm dhe në mënyrë për të përmbushur detyrat e tij, tani është duke paraqitur raportin e mëposhtme paraqiten ne menyre të dukshëm dhe të detajuar çështjet e maposhtem.

Kisha e Sapës, një rajon i njohur nga shqiptarët si Zadrimës, ka një perimetër prej 60 milje dhe ndodhet në krahinën e Shqipërisë nën sundimin më mizor të Sulltanit. Në buzë të saj perëndimor, ajo kufizohet nga dioqeza e qytetit të fortifikuar mirë të Shkodrës (Shkodra), dhe në jug nga dy male të larta dhe pergjatë laget nga valët e Detit Adriatik. Në bazën e një prej tyre është një port të njohur si Porti i Shëngjinit rajoni e Shëngjinit, në të cilat anije, varka dhe anije të mëdha janë vendosur me lehtësi. Në lindje, ai kufizohet nga dioqeza e qytetit te Alessio (Lezhë), në të gjithë Plochegion (Plaku Gjon / Old Man John), Ura, e cila është nën fshatin e madh i Blijnisti (Blinisht) dhe e malit të lartë dhe i madh i Veglia (Velja), në të cilën ndodhen miniera me një sasi e madhe argjendi. Nga ketu ajo kufizohet me popullin e Diberri (Dibrra) deri në malin Ruen (runa), i cili ndodhet mbi territorin e Spassi (Spas). Kufiri pastaj vijon përgjatë lumit Lumi me lumin Drino madhe (Drin), deri në malin Golijeia (Galija), dhe pastaj poshtë përgjatë tha Drin. Në veri të kufijve mbi popujt e Pulati (Pult) dhe Posterrippa (Postribës).

Këto janë kufijtë territorial te ipeshkevise se Zadrimës, e cila përbëhet nga pesë pjesë; 1. Zadrimës, 2.Sardania (Shurdhah), 3.Puucha (Pukë), 4.Ibbaleia (Iballja) dhe territorin e 5.Spas.
Tre krahinat e fundit jane pjesët e vendosur në malet e Ducagini (Dukagjini), për të cilën ipeshkevi ka paraqitur një raport të zellshëm Kongregatës së Shenjtë, qe kishte vizituar atë gjatë viteve të fundit. Ajo mund të konsultohen nëse është e nevojshme, sepse ajo përmban të gjitha numrat e shtëpive dhe shpirtrat, etj Shurdhah është një qytet i cili u shkatërrua nga grekët Gallo në rënien e Perandorisë Romake, sipas raportet te Marinus Barletit në llogarinë e tij të jetës së Zoti pathyeshme Skënderbeun. Dikush mund, megjithatë, ende e shohin muret e saj, tre faqet të lartë, të cilat ishin ndërtuar mbi një kodër të lartë mbi buzë Drinit. Dikush mund të shohin se ka qenë mbi tetëdhjetë kisha atje. Tani ka vetëm një, e ndërtuar në kohët tona dhe preken ato pllaka nga besnik të cilët nguten për të të marrë sakramentet e shenjta në thirrje e muzës së Virgjëreshës e Zonjës. Ajo është një kishë e famullisë.

Ajo është e mendimit se më të shquar Kardinali Barrosio, ku ai flet në kishë sipas kronikës se tij për Këshillin e Sardicensis, mbajtur në vitin 347 dhe të ndjekur nga 370 ipeshkevij, qe i referohej në këtë qytet të Shurdhah.

Ka tri fshatra të vogël, që sherbejne për këtë kishë famullitare për të marrë sakramentet e shenjta nga famullitari i quajtur Giorgio Scoppi (Gjergj Sopi). Këto janë fshatin Vierda (Vjerdha), me 19 shtëpi në këtë anë të Drinit, dhe fshatrat e Maserecu (Mazrek), Scelacu (Shllak), Guosta dhe të tjerë 6 – 7 shtëpi në anën tjetër të lumit. Ata kanë kishat e tyre e vogël, e cila janë shkatërruar tërësisht, dhe nuk kanë ku të kryejne meshen. Të gjitha së bashku, kanë 360 fshatra të lartpërmendura shpirtrat besnik sipas prifti Sopi. Këto fshatra pak janë të njohura zakonisht si Postribës, janë quajtur popullsia e qytetit të Driuasto (Drishtit).

Nga kjo anë e Drinit, në afërsi të Shurdhah, ka një fshat i vogël me pesë shtëpi të quajtur Sporognite (Shpor). Ipeshkevi shkoi atje për një vizitë në qershor të vitit të kaluar për të ofruar shërbimet e tij , ku pershkroi se ku u fute ne Drishtit, kur një turk, me egersi ju versul sundimtari turk të Shkodrës se ishte i fyer ai me fjalë fyese se ipeshkevi kishte ardhur në atë fshat, dhe menjehere ngriti dorën e tij kundër tij, duke mbajtur në të një shpatë zhveshur për të prerë krahun priftit. Prifti i dobët, duke parashikuar goditje të tmerrshme dhe barbare, arriti të largohet prej tij për tu mbrojtur veten me rroben e tij, por megjithatë u plagos në dorën e majtë. Kur prifti bërtiste për ndihmë, një nga priftërinjtë e tij nxituan prane si edhe shumë burra e gra, të cilët iu luten turku qe te ndërpreje te goditura ndaj prifitt. Por akoma edhe më shumë u egërsua dhe vazhdoi t’i sulej me shpate. Ai u arratis, por dhe një herë e goditi priftin e varfër në anën e pasme me shpatën e tij të zhveshur në dorë, të cilën ai kishte synim për të vrarë atë. Prifti u strehuan në një shtepi të varfër, por barbari me shpejtësi thyeu derën, e ngriti krahun e tij me thikë shumë të mprehtë ‘e shpatës së tij dhe i ra per ti prerë kokën. Duke parë rrezikun e vdekjes, prifti per tu mbrojtur veten kundër turkut e goditjiti me një stol. Pastaj edhe një herë, njerëzit, të cilët ishin aty u shtangen, nxituan te ndihmonin priftin e varfër dhe e u detyruan të largohen për tu mbrojte jetën e tij dhe u shpetoi per bukuri duke kaluar nëpër gurët e malit drejt në brigjet e Drinit, ku, falënderoi Perëndine, ai erdhi me një të krishterë të cilët të vendosur atë në një trap pa vonesë dhe mori atë në lidhje me anën tjetër të Drinit. Ai ishte gati duke vdekur nga trajtimi mizor se ai kishte vuajtur nga gjuejtjet barbare , dhe ishte i shprishur dhe i gjakosur nga në këmbë nëpër gurë dhe ferra. Dhe sikur kjo nuk ishin të mjaftueshme, turku e ka ndjekur gjatë gjithë rrugës deri në Drin.
Ai ishte i detyruar kështu të braktisë vizitën që ai kishte filluar për shkak të sulmit te turkut, përveç të gjitha i keq kishte bere ai, gjithashtu i vodhi kalin e tij, rrobat e tij te meshes dhe çdo gjë që ai e kishte te nevojshme për udhëtim. I tillë është gjendja e tmerrshme e mjerim në të cilin prifterinjte e varfër të Shqipërisë torturoheshin prej hordhive turke.

Por le të kthehen në punët tona. Kur qyteti i Shurdhahit u shkatërrua dhe juridiksionin e tij u reduktua në shpirtrat kaq pak, ai ishte bashkuar në një kohë shumë të hershme me Kishën e Sapës.

Pjesa e pestë, e cila është mbështetja kryesore për Kishën e Sapës, është Zadrimës ku ata kanë e tyre të parë dhe ku peshkopët e këtij të parë kishin banuar gjithmonë. Kisha katedrale e Shën Michael Archangel është i vendosur në një mal të madh dhe të lartë. Para se Sulltan Mehmetit, mbreti i turqve te pushtonte Shqipërine, ky vend, duke qenë shumë i fortifikuar mirë, ishte e banuar nga burra të mëdhenjtë e njohur te Dukagjinit, dmth Zoti Pal Dukagjini më i madhi dhe bijtë e tij, Nikolla Dukagjini, Leka Dukagjini, Dukagjini dhe Stephen Proghen Dukagjini, i cili në atë kohë ishin të mëdhenjtë e legjitime dhe natyrore e Zadrimës dhe të maleve të lartpërmendur e Pukës, Iballja dhe Spas. I dyti( e fundit u kthye Turk dhe u bë pasha i Dukagjinit.

Së bashku me këto të mëdhenjtë e të Dukagjinit i cili, me përjashtim të Proghen, ishin të gjithë katolikë të mirë, ku jetoi ipeshkevi i Zadrimës në lagjet e tij pranë katedrales lartpërmendur. Në kujtesë të përgjithshëm të gjithë qytetarëve të Zadrimës, prifterinjte e Zadrimës kane banuar për disa kohë në një fshat të varfër në mes të Zadrimës në mënyrë që t’i shërbenin më mirë nevojave të besimtarëve të varfër të krishterë atje, që qenë persekutuar nga persekucioni fetar islamik turk. Për vitet e fundit tetëdhjetë, prifterinjte e Zadrimës kanë përdorur kishën katedrale e tyre në famullinë e Shën Gjergjit brenda mureve të qytetit të Sapës.

Ky qytet u shkatërrua edhe, ndoshta nga romakët gjatë luftës me Pirron, mbreti i Epirote, dmth shqiptarët. Nuk ka shtëpi brenda mureve, vetëm ashte kisha e Shën Gjergjit në majë të kodrës. Pas saj, një pak më të ulët në anën veriore, ka dy vicarages pak, e ndërtuar si rezidenca për prifterit nga George Bianchi (Gjergj Bardhi), paraprakisht ipeshkevi i pranishëm e Zadrimës, por me ndihmën financiare të popullit të Zadrimës . Ata janë vendosur një milje larg nga katedralja e lashtë. Rreth Sapës, ka një qytet të madh të hapura të shtëpive besnik tetëdhjetë dhe e njëzet shtëpitë te pafe.

Në Epirotic (shqiptare), ky qytet është i njohur si Ndenscati (Nënshat), do të thotë ‘nën Sapës’ (1), nga e cila rrjedh titulli i peshkopi, peshkopi i Sapatensis. Është e ditur me siguri se katër ipeshkevit vijnë nga ky fshat: George nderimet (Gjergj Suma), Tosolo Bianchi (Tozol Bardhi), Nikolas Bianchi (Nikollë Bardhi) dhe përpara ashte përmendur Gjergj Bardhi, arqipeshkvi tani i Barit. Të tre te fundit bane përpjekje të mëdha për të qeverisur dhe për të mbrojtur ortodoksët e krishterë nga barbaria e muslimanëve gjatë nëntëdhjetë viteve të fundit, të drejtën deri peshkop i pranishëm, Francis Bianchi (Frang Bardhi), lidhja e tyre dhe pasardhës. Familja e Deres së Bardheve konsiderohet fisnik në Shqipëri.

Familjet lartpërmendur besnik i fshatit Nënshat, e përbërë nga 1800 shpirtra krishterë, nen kujdesinë Stefanit (një njeri i sjelljes shembullore, i cili ka marrë kujdesin e shpirtrat e famullisë së Shën Gjergjit për të kaluar 25 vjet) si një e dhjetë e tyre një vlerë prej shtatëdhjetë ….e gruri, meli, të verës dhe të përditshme lëmoshë, të cilat janë prodhuar nga pak e tokës që i përkasin kësaj kishe. Që nga famullitari është i vetëm në detyrat e tij dhe që nuk ka asnjë mënyrë për të mbështetur të dy priftërinjve famullisë, ai është i ndihmuar nga ipeshkevi në dhënien e sakramenteve shenjta të këtyre shpirtrave.

Edhe pse ky raport qe shpjegon gjërat e vogla e te medha, kjo do të duket e përshtatshme për të numëruar famullitë individuale dhe kishat në Zadrimë dhe për të dhënë disa përshkrimin e Zadrimës, sepse ajo është një zonë shumë të gjerë.

Zadrimës është njëzet milje në qark dhe ka një total prej një mijë shtëpi, nga të cilat 700 janë besnik dhe pjesa tjetër janë muslimanë. Këto njëmijë shtëpi mund të ndahen në fshatrat e tridhjetë apo fshatra, disa të mëdha, disa të vogla. Shtëpitë e krishterë janë të përziera me ato muslimane. Ka edhe një numër i shtëpive përçarës, por shumë pak, dhe ata janë duke u konvertuar me hirin e Perëndisë, edhe pse aq më shumë gratë se burrat. Deri tani, ipeshkevi i ka konvertuar me Kishën katër gra të tilla, dhe shpreson se me kalimin e kohës për të kthyer të gjitha ato të Kishës së Shenjtë Romake.

Krahina e Zadrimës është e vendosur në Shqipëri si një provincë të vogël të vetin në mes të Shkodrës dhe të Lezhës, të dy qytete duke u vendosur në një fushë të bukur, shumica e të cilave shtrihet përgjatë Drinit. Ata janë fusha shumë pjellore, të bollshme në të gjitha llojet e frutave dhe veçanërisht në grurë, meli dhe verë. Ka fiq, dardha, kumbulla, shegë, muskmelons, shalqi, marule, çikore, turnips, hudhër, qepë dhe zarzavate të tjera, me të gjitha llojet e perimeve në sajë të të Perëndisë. Ka qe, lopë, dele, derra, kuaj si dhe kafshët e tjera në sasi të mëdha. Ka burime të freskëta çdo meter përgjatë maleve këmbë-larta që e rrethojnë atë, me pamje të këndshme në jug, lindje dhe veri. Ai është i bekuar me sa kodrat e shumë të bukur.
Kishat janë ndërtuar në shumicën e tyre me altar drejt lindjes dhe dyert e tyre kryesore të hapjes në perëndim. Ka lumenj të mëdha dhe të gjata si Drin, e Gomesigeia (Gomsiqja) dhe Ghiadri (Gjadër), te mbushura plote e perplotë me të gjitha llojet e peshkut yndyrë, të mëdha dhe të vogla. Ka burime ujit e për mulli çdo lloj të grurit. Ajri është shumë e shëndetshme dhe ka, në përgjithësi, mjaft mjaft e çdo gjë e ka nevojë për ekzistencën e njeriut. Në vjeshtë dhe në dimër, ky rajon është i prekur nga era e veriut dhe në verë ajo është e prekur nga një erë të freskët jugore të cilin shqiptarët e quan frosgia (freskia). Por kush mund të gëzojnë të gjithë këtë?

Kjo është lakmia mizor e turqve të cilët shfrytëzojnë të krishterët e varfër dhe të mjerë me kërkesat e tyre të vazhdueshme për haraç, tithes dhe strehim. Dhjetë deri pesëmbëdhjetë turq e nivelit të lartë shkojne së bashku ne shtëpitë e krishterëve, per te hanger e plackite. Ata hanë e pinë të gjithë ata mund gjithë ditën pa paguar asgjë. Dhe të krishterë të varfër nuk i lejohet të thonë se ai nuk ka më bukë, verë, mish apo ushqim për kuajt e tyre, sepse përndryshe do ti rrahi me shkopinje në këmbë, padallim nga grate. Nëse ai nuk ka ushqim ata kërkojnë, ai duhet të shkojnë në shtëpitë e tjera të afërta të krishterë, në kërkim të tij. Dhe në qoftë se ai ka asgjë tjetër për të ofruar për këta njerëz i neveritshëm, ai duhet të japë atyre rrobat. Kjo ashte mjerimi i te krishtenve.
Sapo vjen turqit drejt shtepiave te katolike, menjehere duhet të shpejt të fshehin gratë, pasi bëhet i ngacmuar nga shikimet e tyre të fëlliqur.

Çdo herë që turqit duhet të jene te pranishem ne kohen e puneve te ndryshme si ne mbjellje, korrje, për lëvrimin e tokës, për mbjellje farë, për ndërtimin e shtëpive dhe manors, për kryerjen e dru dhe ujë, si dhe për shërbime të tjera, ato fuqi të krishterët për të bërë këtë punë në çdo kohë, madje edhe kur ajo është e borë, pa paguar asgjë. Edhe ne ket varferi duhet familjet katolike për t’u dhënë atyre ndonjë gjë për të ngrënë, vetëm bukë meli dhe pak djathë. Të krishterët e dobët humbin kohë gjatë korrjes për punën e tyre. Ata punojnë në pushime, gjithashtu, dhe janë të dhënë nuk ka kohë për të pushuar jashtë Pashkëve dhe të Krishtlindjeve.

Turqit marrin gra të krishterë dhe vajza me forcë për gratë e tyre, në veçanti për të marrë trashëgimisë së tyre, sepse ata vetë janë jetimë, dhe në mënyrë që të ndiqet më mirë me ne shtepi. Ata le të mbeten të krishterë, pse. Në të vërtetë me kërcënime të mëdha, ato fuqi priftërinjtë famullisë dhe peshkopi për të dëgjuar rrëfimet e tyre, diçka që është e ndaluar me urdhër të Papa. Peshkopi vuan më shumë dëme, fatkeqësi dhe shpifje sepse ai e ndalon gjëra të tilla dhe ai nuk do të mund të qëndroj një kohë të gjatë në qoftë se një lloj zgjidhje nuk është gjetur. Ata gjithashtu t’i detyrojë ata të pagëzoj fëmijët e tyre, jo në mënyrë që ata të bëhen të krishterë, por në mënyrë që ato të mos erë e keqe dhe nuk do të jetë i ngrënë nga kafshët e egra. Ata thonë se do të kthehet Turk në qoftë se ata nuk janë dhënë bashkësi, kështu që një zgjidhje duhet të gjendet sa më shpejt të jetë e mundur.

Në kohën e Sulltan Sulejman, mbrete i turqve, një zotëria musliman i quajtur Pashai i Dukagjinit (i cili është kreu i krahinave shumë) kaloi përmes Zadrimës dhe ishte marrë në mënyrë nga ajo që ai u kthye në Konstandinopojë dhe i kërkoi mbretit për nder per ti falur atij një çiflig nga Zadrimës (që në turqisht quhet Vakuf) për hir të shpirtit të tij, me kusht që ai të ndërtojë tridhjetë ura në të gjithë lumenjtë e Zadrimës në mënyrë që, kur te vdes, do tu shërbejë udhëtarëve në dobi të shpirtit të tij. Mbreti dha gjithashtu urdhra që njerëzit të mos i nënshtrohen spahees si janë të gjithë të krishterët e tjera të Maqedonisë dhe rajone të tjera nën turqit, por jo direkt në mbreterine nga nje
mbledhes të ardhurave, i cili do të emërohet çdo vit. Shumica e njerëzve e Zadrimës ranë dakord me këtë në mënyrë që ata do të paguajnë shumë më pak se çfarë tjetër se rajone të tjerazbatuar këtë porosi, duhet të Zadrimës shpesh dërgojë një delegacion të moshuarve në Konstandinopojë për të ripërtërirë me qëllim që mbreteritrë turq, te mos lejojne që njerëzit ti nënshtrohen ndikimit të spahees në timars, dhe nuk tiranizohem nga bei i Sanxhaku, mbledhësit e të ardhurave, kadis, vojvodes apo turqit të tjera të keqe. Populli i Zadrimës posedojnë pesëqind personalisht dokumentet e nënshkruara nga ana e mbretit turk për t’i mbrojtur ata kundër këtyre zyrtarëve, pra së pari prej Sulltan Sulejman, pastaj nga pasardhësve të tij, Selim, Bayazid, Amurath III, Osman i cili u vra në Poloni , Mustafa, Amurath IV dhe të Sulltan Ibrahim mbreti aktual.

Krahinën e Zadrimës është qeverisur si një republikë, sepse, disa herë në vit, ata të gjithë të mblidhen së bashku nga shtëpia në shtëpi, sidomos pleqtë, të cilët janë udhëheqësit e tyre, me qëllim për të mbajtur lart moralin. Përndryshe, ata do të humbasin statusin e tyre si një Vakuf dhe pleqtë do të vriten nëse ndonjë nga urat janë për të gjetur të tilla është një gjendje jo të rregullt se bej Sanxhaku nuk mund të kalojnë ato, të të ardhurave apo e keqe duhet të jetë pengohet nga ato. Ky i fundit më pas do të kundërshtojë me qëllim dhe të përpiqet për shtyp të vendit duke ngrënë kudo dhe hequr gjërat copë-copë, siç u tha më sipër. Sa i përket mbledhësit e të ardhurave dhe kadis, ata do t’i referohemi më poshtë.

Kryetari i kuvendit të popullit të Zadrimës është ipeshkev por ai duhet të dalin dhe të jenë të lindur në Zadrimë. Peshkopi, megjithatë, përpjekjet për të shmangur të nderit, sepse kuvendit gjithmonë merr anën e turqve. A duhet të gjithë flasin kundër turqve, ai është subjekt i abuzimit dhe persekutimit, duke çuar në largimin e tij nga vendi, ose ai duhet të paguajë para shumë dhe të dalë me paraqet shumë në mënyrë që të pushoj ta. A duhet të gjithë flasin në mënyrë kritike e interesave të vendit, ai duhet të frikësohen për shpirtin e tij dhe do të vuajnë dashakeqësi e njerëzve me një mijë mallkime. Është e pamundur të mos marrë pjesë, për kuvendet e në këtë rajon flasin shumë keq të gjithë ata që nuk është i pranishëm. Si e tillë, duhet të veprojë si të mirë mund të, dhe ajo ka treguar se peshkopi mund të përballojë më mirë takimeve me infidels, nëse ai është bashkuar me vendin.

Lumi i Drinit të shkakton vetëm sa më shumë dëme për njerëzit e tokës banesës e Zadrimës si turqit, sepse, që rrjedhin nga kufiri me Serbinë, ajo rrjedh poshtë, duke e bërë rrugën e vet nëpër malet e larta e Dukagjinit dhe Pult nga malsorët shqiptarë. Nga koha në kohë atë përplot, në dimër nga shuma e madhe e reshjeve dhe në pranverë nga shkrirja e akullit dhe borës në malet. Ai derdhet precipitously me forcë të madhe në luginën dhe fushat e Zadrimës, duke mbuluar ato krejtësisht. Pastaj ai vazhdon poshtë nëpërmjet luginës, duke prekur muret e qytetit të lashtë e Lezhës dhe të hyjë në detin Adriatik, dy kilometra larg nga qyteti, duke marrë me atë tokë pjellore dhe tokës i tha fushat. Në këtë moment të pranishëm, ai ka lënë shtratin e tij të lashtë në luginën e Si … në anën perëndimore të dioqezës së Shkodrës, dhe ka hyrë në territorin e Zadrimës, ku ajo ka shkatërruar mbi 150 shtëpi e besimtarëve dhe e infidels të Epërme dhe Ulët Mietti (Mjeda), dhe në va të Dagno (Deja), një qytet i shkatërruar, i cili do t’i referohemi më poshtë. Ajo ka hedhur mbeturinat në mbi njëzet mijë ditëve lërim të tokës me vlerë, e cila prodhon çdo vit çdo lloj të një pemë mund të imagjinohet dhe çdo bar dhe farë. Tani e tokës është e mbuluar me rërë dhe balte, në dëm i madh i pronarëve të saj dhe kultivator.
Me ndihmën e Perëndisë, ne duhet tani të kthehemi të numërimit dhe përshkrimin e kishave famullisë e Zadrimës. Ka nëntë kisha famullitare.
E para nga këto është thënë famulli kisha e Shën Gjergjit në Nënshat, e cila ishte përmendur më parë, kur në qytetin e Sapës u përmend.

E dyta është kisha e Shën Mërisë e Zonjës në Trosani (Troshan), një fshat i shtëpive të shtatëdhjetë së bashku me Ficsta (Fishta), një tjetër fshat. Ata përfshihen 700 shpirtrat e krishterë. Ka dy priftërinjve të Kishës që kanë tendencë për shpirtrat e tyre. Një prej tyre është quajtur Dom Primus Sinzi (Prend Sinci), një plak me dyzet vjet të shërbimit, dhe tjetri Dom Pjetri Manesi (Pjetër Manesi), asistenti i plak. Tha shtatëdhjetë shtëpi, me një numër të vogël e vreshtave dhe të tokës kishës, japin priftërinjtë famullisë me të ardhura vjetore prej reals shtatëdhjetë. Kjo kishë disponon një kryq argjendi, chalices edhe e argjendi dhe objekte të tjera të thjeshtë të nevojshme për një masë modeste në të dy altars. Populli e Zadrimës thonë se kjo kishë është ndërtuar nga Palaeologus, perandor të grekëve. Ajo është e vogël dhe kjo mund të shihet se është shumë e vjetër, e ndërtuar në mes të fshatit tha Troshan, në një vend i izoluar në gjirin e malet e larta të quajtur skish (Kreshta). E tha priftërinjve famullisë të jetojnë një milje larg në një qeli të fshatit e ndërtuar nga priftërinjtë, poashtu në një distancë nga shtëpitë e priftërinjve laik. Etërit e reformuar e Shën Francis, të cilët kanë qenë misionarë në këtë rajon për gjashtë vjet tani, kemi ndërtuar një oratori dhe një shtëpi të vogël një milje nga Kisha e Zonjës. Ajo është atje se prefekti i misionit jeton së bashku me dy friars tjera. Në vitin 1639, zëvendës-prefekt kishte një sumptuously të lartë dhe të drejtë oratori ndërtuar. Por siç është rasti me ndërtime të tilla, kur krerët e turqve pa oratori ndërtuar ndryshe se është bërë zakonisht në këtë rajon, ata u bënë të dyshimtë dhe të mbledhur së bashku të gjitha kryesor turqit në peshkopit të Zadrimës nga qytetet e Shkodrës, Kotorrin (Bar), Dulcignoi (Ulqini) dhe Croia (Krujë), duke shkaktuar të gjitha besnik të varfërve për të shkundur nga frika e persekutimit të madh, dhe pa vonesë urdhëroi që tha oratori të shkatërruan fondacioneve të saj. Ata gjithashtu shkaktoi tha zëvendës Cherubin prefekt dhe dy të friars e shoqëron atë për të arrestuar. Përveç kësaj, ata të kërcënuar të gjithë udhëheqësit e krishterë të Shqipërisë me një vdekje të tmerrshme. Turqit ishin placated më pas disi me para dhe dhurata të tjera. Tha etërve, pas pesë muajsh vuajtje, dhe netë me zinxhirë rreth qafave të tyre, më vonë u shpëtuan nga duart e pabesë dhe brutale e turqve dhe ishin të shpërbleheni nga besnik varfër e Zadrimës me 15.000 aspers. Në mesin e keqe dhe shumë gjëra të këqija që i janë bërë peshkopi i Zadrimës, të cilët kishin marrë anën e priftërinjve të dobët në zinxhirë, ishte që të kërcënojnë të pres koka e tij në qoftë se ndonjë prift, murg apo peshkop duhet të shkojnë në Romë, sepse të gjitha spiunë e tyre ishin shqyrtuar dhe tradhtarë të Turk Grand. As kishte ndonjë fshati për të ndërtuar ndonjë oratories ose chapels ose për të rivendosur ndonjë kisha më shumë, e gjithë kjo duke u vënë nën sanksione të rënda. Rendi i parë, pra të shkojnë në Romë, ishte revokuar në kërkesën e Mehmet Beu i Shkodrës dhe me lejen e guvernatorit të qytetit. Mund të imagjinohet se sa para dhe sa dhurata për turqit ishin të nevojshme për të marrë leje. Rendi i dytë, dmth në lidhje me ndërtimin dhe rivendosjen e kishave në gjendje të keqe, mbetet unrevoked të keqe të madhe dhe vuajtjet e shpirtrat e besimtarëve, dhe në momentin e tanishme është e pamundur për të arritur një marrëveshje për të hequr atë deri në pleqtë e Zadrimës dhe peshkopi vetë shkojnë në Konstandinopojë. Për këtë, ato do të kanë nevojë për ndihmë dhe rekomandimin e ambasadorëve katolike.

Kisha e famullisë e tretë është ajo e Shen Stefanit the Protomartyr midis Blinisht dhe Gjadër, dy prej të cilave janë ndërtuar fshatra të mëdha nga ana e lartpërmendur Dukagjini Zoti Nicholas mënyra se si njerëzit e Zadrimës si ata që do të ndërtohet. Ajo është vendosur në brigjet e Drinit në një fushë të drejta dhe pjellore prodhimin e grurit dhe mel në veçanti, dhe është gjysmë milje larg tha fshatra që nguten për këtu në numër të madh në masë, duke predikuar dhe sakramenteve. Kjo është e famullisë madh dhe të pasur jo vetëm në Zadrimë, por në të gjithë Shqipërinë, sepse në fshat, ose më mirë kështjellën e Blinisht contains 150 shtëpi të krishterë. Edhe familje të varfëra këtu ka tre anëtarët e familjes, ndërsa më të pasur të kenë deri në dyzetë anëtarëve të familjes duke përfshirë edhe kushërinjtë e dytë dhe të tretë me fëmijët e tyre, nipat dhe mbesat dhe mbesa e madhe. Ka mbi 1800 shpirtrat e krishterë këtu. Nuk ka shtëpi muslimane në Blinisht, as nuk të krishterët e myslimanët lejen për të ndërtuar shtëpitë e tyre në mesin e tyre. Fshatin Gjadër është pjesë e famullisë së Blinisht. Ai përmban shtatëdhjetë shtëpi të krishterë i cili përbëhet nga 500 shpirtrave. Ky fshat është shumë e pasur dhe është e vendosur në brigjet e Drinit, siç është Blinisht i cili shtrihet për më shumë se një milje përgjatë lumit të njëjtën. Kisha e Shën Stefanit është shumë e vogël dhe mund të mbajë jo më shumë se 100 persona. Ajo është e rrethuar nga nje oborr me një çati me tulla. Ajo ka rrobave fetare të bukur për të festimit masiv në tre altars blerë nga njerëzit e Blinisht. Ajo ka një kryq të madh dhe të drejtë të argjend ari praruar, dhe vetëm një kupë të argjendtë. Dy të tjerët, ato më të vogla, janë bërë nga kallaji. Ajo është e mirë jashtë me trashëgimi nga po vdes, me fusha dhe vreshta të cilat shqiptarët thirrjen perivol. E tha pasurinë dhe tokën sigurojë priftërinjtë famullisë të kësaj kishe me quarts tetëdhjetë e gruri, meli dhe melekuqe vit. Një kalë i fortë nuk mund të mbajnë më shumë se tre quarts të tilla. The perivols në rast të sigurojë 150 quarts të verës, nganjëherë më shumë e nganjëherë më pak sipas sezonit. Po kështu, një kalë i fortë nuk mund të kryer më shumë se tre quarts.

Tre priftërinj famullisë kujdeset për shpirtrat e Blinisht dhe Gjadër. Një prej tyre është quajtur Dom Pjetër Bianchi (Pjetër Bardhi), një figurë e rëndësishme cili ka qenë dy herë në Konstandinopojës vitin e kaluar në emër të peshkopi dhe njerëzit e Zadrimës në lidhje me nevojat urgjente të Kishës dhe të popullit të Zadrimës, dhe të tjerët, Dom Gjon Milla (Gjon Milla) dhe Dom Simon Messi. Ata mbajnë tre djemve altar për t’u kujdesur për kishën dhe qelizave të tyre të manastirit. Priftërinjtë famullisë të kujdeset mjaftueshme e shpirtrave nën juridiksionin e tyre dhe të drejtën të jetojnë në Blinisht në qelizë për ta ndërtuar me një kishëz ngjitur, në të cilën masë festohet pothuajse çdo ditë. Ka dy zile kulla të mëdha që ka unazë nga çdo mbrëmje për Ave Maria dhe për festat. Qeliza manastirit është shumë e rehatshme dhe ka një kopsht të bukur rreth tij. Të tre priftërinjtë të marrin 200 quarts e drithërave, grurit dmth, meli dhe melekuqe, nga tithes, përveç se të prodhuar nga pasuria e tyre. Në qoftë se një do të shesë të gjitha, ajo nuk do të bëjë më shumë se 200 reals. Që këta priftërinjtë janë të ekspozuar ndaj rrugë të përdorur duke udhëtuar turqit, ata janë shfrytëzuar në masë të madhe dhe nuk i gëzojnë as gjysmën e të ardhurave që ata marrin. Në fakt, të gjithë e Blinisht është i ekspozuar ndaj neps e turqve në mënyrë që ata të vështirë të arrijnë të mbajnë një të tretën e korrjes së tyre.

Ndonjëherë në dimër dhe në pranverë, siç u përmend më lart, i Drinit, i fryrë me ujë shiu, përplot dhe përmbytjet e shtëpive të popullit të Blinisht, rrjedh në të drejtën e tyre dhe shuarjen e zjarreve në vatrat e tyre. Për të ruajtur veten e tyre, njerëzit janë të detyruar të rritet mbi shtretërit e tyre dhe deri në trarët e shtëpive të tyre. Ata duhet të kujdeset për të marrë familjet e tyre, kafshët e fermave dhe pasurinë e të tjera thelbësore deri në kodrat. Për këtë periudhë kohore të paktën, ata janë të ruajtur nga neps e turqve sepse ata janë të mbrojtur nga ana e Drinit të cilat, me sasi e madhe e ujit që përmban, përmbytje rrugën për rreth dhjetë ditë.

Kisha e famullisë e katërt është ai i Shën Mëria në fshatin e Crutta (Krytha), të cilit festë është festuar nga një turmë e madhe e besimtarëve dhe nga infidels më 26 tetor. Ajo u rivendos tridhjetë vjet më parë nga banorët me ndihmën e Dom George Bianchi (Gjergj Bardhi), e famullitar i Zadrimës e kujtesës bekuar. Kjo kishë është e vendosur në mes të Zadrimës si një ndërtese të madhe dhe i gjatë rreth një milje nga katedralja e Sapës. Në gjuaj me gurë në jug janë muret e kishës së Shën Catherine e cila u braktis nga banorët të bjerë në themel, sepse një musliman kryer një vepër kurorëshkelës në të. Kur u rrëzua, tha musliman u takua rënie e tij me të gjithë të afërmit e tij për brezat. Sa më shpejt që të ishte në themel, njerëzit janë habitur kur e panë atë në varfëri. Ka katër fshatra që nguten për të kishës së Shën Mëria për të marrë sakramentet e shenjta. Këto janë fshatin Krytha me njëzet shtëpi, në fshatin Daicci (Dajç), me njëzet shtëpi, në fshatin Coterri (Kotërr) me 25 shtëpi dhe në fshatin Codeli (Kodhel) me 28 shtëpi. Kjo e fundit dy fshatrat janë të vendosur një milje larg nga kisha e famullisë dhe të tjerët janë të vendosur në afërsi. Katër fshatra të përbëhet nga një total prej 800 shpirtrave besnik.

Kjo famulli ka pasurinë e mirë dhe nganjëherë jep priftërinjve me quarts dyzet e gruri dhe meli. Ata gjithashtu mbledhin quarts tetëdhjetë e grurit dhe mel në tithes nga shtëpitë e tha. [Kjo] kishë ka dy chalices argjendi dhe objekte të tjera të nevojshme për të festuar meshën në një mënyrë dinjitoze në të dy altars. Ajo nuk ka kryq argjendi, vetëm një e bërë nga druri. Besimtarëve do të donte për të blerë një nëse ata mund të gjeni një në rajon.

Ka tre priftërinj të famullisë përgjegjës për 800 shpirtrat e lartpërmendur. Njëri është quajtur Dom Mark Cruesiu (Marku Kryeziu), i cili ka shërbyer për 36 vjet atje dhe i cili është edhe zëvendës i peshkopit të Zadrimës. Dy të tjerët janë Dom Jubani dhe Dom Gjon Pali Grinema, i cili gjithmonë ofrojnë ushqim për të dy shërbëtorët e qelizave manastirit dhe masive. qelizë e tyre është hedhur një gur nga kisha e famullisë. E tha zëvendës ka mbjellë një vresht në vendin e Shën Mëria dhe siguron famullisë me rreth nëntë quarts e verës sipas vitit. Ai gjithashtu ndërtoi qelizë manastiri me ndihmën e katër fshatrave të lartpërmendur. Kjo famullitar ishte i vetmi që ka siguruar gjithmonë një rritje të madhe në pasuri të famullisë. Në rajon dhe në fshatrat e kësaj ka shumë shtëpi të famullisë musliman, dhe shumë zyrtarë e sulltan jetojnë këtu, në mesin e të cilëve është e kolektorit të ardhurave. Ai exacts haraç në formën e një çikë më kokërr, verë dhe fruta të tjera të cilat rriten në Zadrimë. Në shtatë quarts e grurit, ai merr një, dhe në shtatë apo gjashtë quarts e verës ai merr nje per sulltanin. Ai taksat fruta të tjera, shumë. Në katërmbëdhjetë quarts ai merr dy, dhe nga dikush prodhimin e 2008 ai merr kater, dhe mbi pesëdhjetë e gjashtë ai merr tetë dhe kështu me radhë për të gjitha frutat e mundshme. Por si një privilegj perandorak, ajo nuk është për të gjitha frutat e Zadrimës. Ajo është vetëm në verë dhe llojet e grurit të cilat e bëjnë bukë, sepse kjo është një Vakuf, si thonë ata.

Këtu jeton edhe Kadi ose gjyqtari gjatë muslimanëve dhe të krishterëve, i cili është zëvendësuar nga ana e Sulltanit, çdo muaj tetëmbëdhjetë dhe që e bën të drejtësisë në mesin e të krishterëve dhe muslimanëve. Kushdo që i jep atij më të holla ose të dhuratave më të madhe, merr vendimin më të favorshme. Kolektorit të ardhurave është zëvendësuar pothuajse çdo vit, sepse disa prej tyre janë të varfër dhe të tjerët janë të pashuar në epshin e tyre për para.
Përgatiti: Bep Martin Pjetrit/Proletari.Com
30 prill 2010