Lexuar 8427
1 – Një miqësi politike dhe kulturore shumë e vjetër që fillon gjatë viteve 1815-1914.
Marrëdhaniet politike, kulturore dhe ushtarake midis Francës dhe Serbisë para fillimit të Luftës së Parë Botnore (1900-1914).

Periudha para Luftës së Parë Botnore.

Lidhjet në mes të Francës dhe Serbisë ishin në nivel të ulët dhe i parëndësishëm që nga kthimi i dinastisë Karagjorgjeviçit në Serbi të vitit 1903, (1) por nuk kanë pasë njohuri serbët të plota për Francën qysh para Luftës së Parë Botërore.
Në këtë kontekst, Franca zyrtarisht iu afrua Serbia, Piemontin e Ballkanit. Mbreti Pjetër Karagjorgjeviç i I-rë. mori fronin në vitin 1903 dhe kishte ndjekur një linjë krejtësisht të favorshme për interesat e Francës, të cilat ndikuen plotësisht në ndryshimin e politikës franceze në marrëdhaniet Serbi – Francë gjatë viteve 1900 dhe 1910. Pasi princi Pjetri i I-rë mori pjesë në shkollën ushtarake të Saint-Cyr në fund të viteve 1860 si dhe mori pjesë në luftën kundër Prusisë(Gjermanisë), së bashku me Francën. (2) Para afrimit diplomatik mes Francës dhe Serbisë, kulturës franceze është themeluar Principata e Serbisë në shekullin e XIX-të. Tashmë në vitin 1838 Franca kishte ndihmuar princin Millosh Obrenoviç për të krijuar një kushtetutë dhe kiste mësue gjuhën frënge në tri shkolla në 1848 në Fakultetin e Beogradit në vitin 1880.
Kontakti më i rëndësishme me komunitetin francez kulturore ishte dërguar të rinj serbë në Francë nga mesi i shekullit të nëntëmbëdhjetë. Kjo kishte avantazhin e dyfishtë për të qenë të shkëptun nga ndikime gjermanike e Vuk Karaxhiçit, Nikola Pashiçit, figura të shquara në Serbi kishte qenë shkolluar në Austro-Hungari ose Gjermani, dhe një kuadër diplomatësh dhe zyrtarësh besnikë të Francës. Të ashtuquajturit “Parisianët” kishin për emër Jovan Marinoviç, Jevrem Grujiç, Filip Hhristić, apo Milan Janković.
Në vitin 1889, mbi 33 bursista studentë u dërguen jashtë vendit, ndër ta 14 shkuen në Paris. Nga mesi i shekullit të nëntëmbëdhjetë, serbët formuan një elitë intelektuale frankofile që do të ndikonte në afrimin në mes të Serbisë dhe të Francës. Rezultati ishte prania e shtetasve serbë në Francë që u rekrutuen në zyrë, gjatë Luftës së Parë Botërore, si ministri i Financave Momçillo Ninçiç dhe ambasadorët në Londër dhe Paris, të shkolluar në Paris. (3)
Kolonia apo komuniteti franceze në Beograd nuk ishte e madhe në shekullin e XIX-të, por disa anëtarë që kishin lënë gjurmë në jetën publike të Serbisë.
Kapiteni Magnant u përpoqë të rivendosi linjën që lidhë Marseille-Galatz të transportit në lumennjtë Sava dhe Danubi me synimin e shmangies së varësisë së tregtisë serbe prej varësisë austriake.

U vendosë linjat ajrore Francë – Serbi nëpërmjet kalimit të Austrisë. Kapiteni Magnat dërgoi një mision të parë në Beograd gjatë Luftës së Krimesë gjatë viteve 1853-1855 dhe më pas në vitin 1861 ai u emërua Ministër i Luftës nga qeveria serbe.(4) Brenda disa viteve ai hartoi një plan për të gjitha rrugët dhe sistemin mbrojtës të Serbisë, hartoi programe për shkollën e artilerisë dhe arriti të përgatisë një numër oficerash të ushtrisë. Sidomos, ushtaraku francez Mondain krijoi një ushtri e mobilizuar shpejt, apo milicinë serbe kombëtare. Si një njohës i mirë i Ballkanit, ai kishte gjetur tashmë në vitin 1880 se “manovrat ushtarake të ekzekutuar me një disiplinë pasqyronin përsosmërinë ushtarake të rekrutuarve serbë.”. Mondain kishte nuhatë me intuitë dhe pa konkretishtë në shijet dhe formimin e popullit serbë se “populli serb e ka një shije të lindur për armët dhe cilësitë e nevojshme për të bërë një populli luftëtar “( Draga Vuksanovic-Anic, « Les missions militaires françaises en Serbie de 1853 à 1886 et la question de la milice nationale », in Rapports franco-yougoslaves, Institut d’Histoire, Belgrade, 1990, pp 120-130. – Autori – Draga Vuksanoviç-Aniç, “Misioni ushtarak francez në Serbi gjatë viteve 1853-1886 dhe çështja e milicisë kombëtare,” franko-jugosllave’’ Instituti i Historisë, Beograd, 1990, faqet 120-130.). (5)

2-Serbia si një kyç strategjik i Ballkanit

Serbia në vitin 1914 ishte një aleat i rëndësishëm në interesë të diplomacisë franceze. Siç tha në vitin 1916, historiani Viktor Berard: ” Serbia në Ballkan përban element kryesor i politikës sonë(për politikën franceze – sh. im B.M.P.) kundër ekspansionizmit germane.”
Kjo frikë u ringjallë, dhe u alarmue në mënyrë të përsëritur nga zyrtarët e zyrës 3 dhe më 7 tetor të viti 1915 u theksua se çfarë ishte quajtur “Plani gjerman”, që do të thotë, “zbatimi në vazhdimësi të tregtisë nëpërmjet territoreve serbe, austriake dhe turke.(6) Në të vërtetë, gjermanët në vitin 1914 kontrolluen aksin Vjenë-Sofje-Stamboll në Orient Express dhe rrugën për në Lindjen e Berlin – Bagdadit-Bahn. Raportet e zyrës 2 në Ballkan në vitin 1915 tregoi se shqetësimi kryesor i Francës ishte: për të parandaluar gjermanët për të shkuar më tej në kontrollin e pasurisë në Lindjen e Mesme. “Toka dhe lakmia ekonomike si dhe ëndrrat e ndikimit global ” për interesat e Gjermanisë(7) si; nafta e Kaspikut, mineral hekuri dhe qymyrit nga Iraku dhe pasuri bujqësore të Turqisë janë zgjedhur nga zyra 2 për ta mbajtur në vëzhgim.

Shqetësimi i dytë i diplomacisë franceze në vitin 1914, siç është cekur në shënimin zyrës nr. 2 më 7 tetor të vitit 1915, ku përfshinte katër pjesë të Marrëveshjes gja që i shpalos njohjen e kundërshtarve ë rinj dhe nuk e mëson dot se kush do të jetë përkrahës i kësaj politike në krahë të Francës. Rumania u sundua nga një e familjes Hohenzollern(Shtëpia e Hohenzollern ishte një nga familjet më të rëndësishme gjermane mbretëror, fillimisht nga rajoni Svabian. Kështjellën stërgjyshore e Hohenzollernit shtrihet në kufirin e Bisingen Zollernalbkreis në Hechingen të Baden-Vuerttemberg. Shtëpia e Hohenzollernëve ishte ndarë që nga mesjeta në disa degë kryesore dhe të mesme, ku disa prej të cilave janë zhdukur. Fillimisht dega familjare frankonian le Brandenburgut-Prusian, ku u përfshinë në vitin 1701 mbretër dhe perandorë prusian – gjerman gjatë viteve 1871-1918. Nga Shtëpia e Hohenzollernëve dolën gjithashtu mbretër rumun në vitet 1866-1947. Në Baden- Vuerttemberg e sotme kishin ekzistuar deri në vitin 1849 dy principata të veçanta, në vendin aktual të Hohenzollern-Hechingen dhe më vonë erdhi si një çiflig të Hohenzollern-Sigmaringen, i cili erdhi në prag të shtetit të Prusisë dhe u miratuan më pas si qarkut Sigmaringen që i përkasin Provincës Rhein nën emrin e vendit Hohenzollern. Shën. im B.M.P.) të cilët nënshkruan marrëveshjet me të gjithë “, sepse qëllimi i saj ishte që të” mos ecin deri në momentin e fundit dhe me fituesin. “

Kur Serbia pati humbje në tetor të vitit 1915(Serbia humbi luftën kundër austriakëve më 1915 – shën. im B.M.P.) doli në skenë disa herë interesi jetik i Rumanisë në suksesin e Salonik-ut: ku aty do të ishte nje shesh lufte kryqëzimi midis Selanikut dhe Galicia për aleatin rusë dhe se i duhej të luftonte shumë.
Në Greqi, mbreti Konstandini ishte pro-gjermane, dhe kryeministri Venizelos mund ta ndihmonte vetëm me disa trupa gardistash(roje të nivelit të naltë – shën.im B.M.P.) për të fortifikue kampin në ndërtim e sipër në Selanik në nëntorin e vitit 1915.
Zyra(Byroja) Nr. 3 vënë re se ushtarët grekë do të vazhdojnë të mbajnë gjatë konfrontimit francez një “sjellje të dyshimtë”(8) dhe madje shkuen aq larg sa kishin frikë se “armiqësia e Greqisë, e cila hipotetikisht ishte se tashmë të gjitha operacionet tona në Ballkan, ndoshta mos rezultonin në dështim definitiv “(9)

Ndihma të mëdha të Francës në aspektin ushtarak dhe ekonomik ndaj Serbisë.

Së fundi, ne duhet të përmendim një hapë të parë në aspektin e biznesit Francë – Serbi që nisi në fillim të shekullit(shek.XIX – shën. im B.M.P.) me synim të përshpejtonte dhe me afrimin e konfliktit global.(Mendoj se sipas episodeve të fronteve sporadike parashikonte një rrokullisje tëmenjëhershme të një lufte botnore edhe pse kishte fillue qysh në v.1914 Lufta e I-rë Botnore. Shën. im B.M.P.) “Banka franko-serbe, banka tregtare e themeluar në fillim të shekullit, pra në vitin 1902 në Paris kishte investuar 60 milion franga në hekurudhat serbe dhe 100 milionë franga dy vjet(1904 – shën. im B.M.P.) më vonë me pajisje ushtarake ushtrinë serbe. (10) Franca kishte interesa në minierat e qymyrit Negotin Bor(në kufi me Bullgarinë dhe Rumaninë. Shën. im B.M.P.) në Serbinë lindore, por edhe në minierat e hekur të Trepçës(Trepça, thesari i pashtershëm i Kosovës për hekur. Kombinati i Trepçës zë vendin e dytë në botë dhe vendin e parë në Europë për prodhimin e plumbit, si dhe për prodhimin e akumulatorëve. Plumbi është prodhuar në sasi prej 85-100 mijë ton në vit ; zing 55-60 mijë ton në vit ; argjend 10 mijë kg në vit ; ar 75-100 kg në vit. Është shfrytëzuar edhe bizmut, kadium etj. Rëndësia e Trepçes është e madhe jo vetëm për Kosovën, por për të gjithë trojet shqiptare dhe Europën. – shën. im B.M.P.) dhe bakrit i Leskovac-it(280 km në jugë të Beograd ) në Serbinë e Vjetër (e saj, të njohun, të papushtuem shën. im B.M.P.)Franca kishte dhënë në vitin 1910 ushtrisë serbe automatikë dhe topat me diametër 75.(11) Së fundi, rrjeti hekurudhor serb ndërtohej me kontributin kryesisht të investitorve dhe konstruktorëve francez: Aksi Beograd-Selanik – Shkup në Maqedoni sapo ishte përfunduar kur filloi lufta(në vitin 1914 – shën. im B.M.P.), dhe se francezët kanë punue në projektin e Beograd -Sarajevë. (12)

2 – Lidhjet e krijuara në mes të ushtrive serbe dhe franceze gjatë Frontit të Selanikut në vitet 1914-1918

A – Ushtria franceze në vitin1915; mbështetja dhe lidhjet më të ngushta me Serbinë.

Trimëria e serbëve kundër Fuqive të Qendrës(Austro-Hungaria dhe Gjermania shën. im B.M.P.) filloi të jetë i njohur në Francë qysh në vitin 1914. Serbët përballë një kundërshtarit të lartë në numër gjashtë herë e kishin shtyrë austro-hungarezët në Kolubarë(Kolubarë, serbishtë – Колубара është një lumë në Serbi. Gjatësia e saj është 123 km dhe derdhet në pellgun e të Detit të Zi, e cila mbulon një sipërfaqe prej 3639 km2.) në gusht të vitit 1914, synonin të pushtonin Beogradin. Megjithatë, disa vullnetarë francezë kishin dalë tashmë në mbrojtje të Beogradit.

1-Janar – nëntor të vitit 1915: misione mjekësore dhe ajrore franceze

Dy misione ushtarake franceze në vitin 1915 erdhën në ndihmë të ushtrisë serbe. Beogradi u mbrojt nga tre lloj armësh nga 140 lloj që kishin, u erdhën në mbështetje disa dhjetëra misione civil-D nën komandën e lejtnant Picot që mbrojti grykën e Savës dhe të Danubit.(13) Jo më pak se 1.200 detarë të armatosur, pilotë, artilerë, telegrafista shkuan në formimitn e Ushtrisë së Lindjes, erdhën të pregatisnin serbë për ushtrinë serbe.(14)
Një mision i përbërë nga rreth 100 mjekë erdhën e qëndruen në Beograd prej prillit deri në gusht të vitit 1915 me detyrë kryesore për të luftuar kundër epidemiveqë nisi të përhapet. Epidemia e tifos ishte shfaqë në mars të 1915, ku prej 300 mjekve kishin vdekë 125 në Beogradë. U ngritën spital në Beograd dhe Nish, të ndihmuar nga infermierët britanik, misioni francez mjeksor që në pak muaj e ulën vdekshmërinë nga tifoja nga 35 % deri në normën 4%. Komitetet shëndetësore me klinikat të ngrituna në emergjencë, por edhe një makinë e informacionit me ligjërata, kuzhina supe dhe aktivitete shpjegues në shkollat e fshatit dhanë rezultate të mrekullueshme.(15)

Në janar të 1915 mbërriti në misionin ushtarak në Nish(Nishi (Naisus) është qytet në Serbi. Nishi gjëndet afër 200 km në jug të Beogradit . Dikur ishte i banuar me shqiptar-ilirë e dëshmuem në të dhëna e kronistëve të ndryshëm deri ne vitin 1878. Kongresi i Berlinit cungou trungun e shtetit Shqipëtarë, pra rrudhi hartën e lirve -shqiptar.shën. im B.M.P.) e përbërë nga 80 ushtarë, 8 oficerë avionash dhe 8 avion nën komandën e Major Vitraud. Objektivi tyre ishte të bombardonin pozicionet e armikut, të mbronin territorin serb dhe më në fund të vëzhgonin lëvizjet gjermane dhe austro-hungareze, duke përfshirë Banat(Banat asht një krahinë historike e ndarë midis Rumanisë dhe Serbisë dhe asht një pjesë e vogël e Hungarisë. Shën. im B.M.P.) dhe Syrmie(Srem (Srijem kroate, serbishtë Срем / Srem) rajoni historik-gjeografik i ish Mbretërisë së Hungarisë dhe Kroacisë. Vukovari ishte kryeqyteti i saj (Vukovar aktual) dhe sot asht e ndarë pas 1991 një pjesë në Kroaci dhe tjetra në Vojvodinën e Serbisë. Përshkohet nga lumenjtë Danub dhe Sava, të vendosura në mes të peizazhit të mëdha në malet e Frusk-ës.shën. im B.M.P.)
Avioni i tipit Farman e kishte mbështetë luftën mbrojtëse të ushtrisë serbe, edhe pse gjermanët gjuanin nga poshtë . Skuadrilet franceze u zhvendos fillimisht në fshatin Ralje, afër Beogradit, pastaj në Kralevë(Kraljevo – sërbishtë – Краљево asht një qytet i Serbisë Qendrore. shën. im B.M.P.). Gjashtë avion francez dërguen fëmijë dhe gratë serbe në Francë në nëntor të 1915.(16)

Beogradi u ndje i mbrojtur me të vërtetë prej ndihmave nga deti, nga toka dhe ajri në vitin1915 dhe u vendosë një miqësisë midis ushtarëve francezë dhe civilëve serbë. Ambasadori i Francës në Beograd, Auguste Boppe, më 23 shkurt të 1915 vuri në dukje: “Misioni ynë D ka qenë shumë popullor në Serbi dhe (17)” në organizimin e shkëlqyer të misioneve franceze u la një përshtypje e thellë dhe ishte në kontrastë(të kundërt) të ndjeshme me misionet e artilerive ruse dhe britanike.” Komandanti major i misionit francez mjekësor gjithashtu theksoi lidhjet e shëndosha në mes francezve dhe serbëve, që u shfaqën në fillim të konfliktit. “Përshëndeti ngrohtësisht për të gjitha qarqet e Serbisë, që patën kontakte kryesisht me fermer, me forcat e vërtetë të Serbisë. Me mjekët serbë ishte në gjendje të depërtonin dhe të kuptonin cilësitë themelore të racës tyre(serbe).
Altruizëm asht dashuria për tokën, adhurimi i zjarrtë i vendit, shqetësim për nderin, që këto janë virtytet e kryeqytetit serb, dhe kjo mjafton për të shpjeguar tërheqjen apo bërja për vete të kesaj zgjedhje të kësaj racet(serbe) nga ana e francezve. Serbët e duan shoqërinë me zemër dhe jo me imponin për hir të Francës dhe se ne kemi nevojë në këto kohë luftrash për dashuri dhe ndihmën vëllazërore të serbve “.(18)

2 – Tetor deri në dhjetor 1915: shpëtimi në Durrës dhe dalje në Korfuz

Pas dështimit në Dardanele(Dardanelet (nga gr.. Δαρδανελλια, Dardanellia, tur. Çanakkale Boğazı, “Moreuz Čanakkale”; në lashtësi është quajtur edhe Helespont) është kanal detar shumë i ngushtë në veriperëndim të Turqisë, i cili lidh Detin Egje me detin Marmara. Dardanelet kanë një gjatësi prej 61 km dhe gjerësi prej 1.2 deri 6 km, thellësia mesatare është 55 m ndërsa thellësia maksimale është 81 m. Uji lëviz në të dy drejtimet përgjat kanalit nga deti Marmara kah deti Egje nëpërmjet rrymave sipërfaqësore, ndërsa në anën e kundërt nëpërmjet rrymave në thellësi. Bosfori në veri dhe Dardanelet në jug e ndajnë Evropën nga Azia, ndërsa në mes këtyre dy kanaleve detare shtrihet Deti Marmara.shën. im B.M.P.) në verën e vitit 1915, krahu i forcës aleate të ekspeditës franko-britanike ishte ndalë në portin grek të Selanikut. Në asnjë rast, “ne nuk duhet të tërheqim trupat ushtarake serbe”,(19) edhe në qoftë se bahet fjalë vetëm për arsye morale, por edhe “,(20) nëse Gjermania mund të marrë në duart e tyre Selanikun(ta pushtojë – B:M.P.).

Më 25 nëntor të 1915 ishte urdhër historike i mbretit Pjetri i I-rë Karagjeorgjeviç i tërheqjes së e ushtrisë serbe nga fronti i luftës, gja të cilët nuk e pranuan të tërhiqeshin. Pastaj filloi një fund tragjik vetëm më 15 janar të 1916: kalimi i ushtrisë dhe i gjykatës serbe mbretërore nëpër malet e Shqipërisë. Në mes të ngricave, të ftohtit dhe sëmundjeve shkaktoi një humbje prej një të tretës të ushtrisë serbe. Leitnant – nënkolonel Broussaud raportoi: “lodhje të plotë morale dhe fizike” dhe “armët e drejtuem komitave shqiptar”, (21) gjithashtu ai foli për vdekjen e e qindra rekrutëve të rinj serbve përgjatë rrugëve. Por kjo ishte ushtria franceze me 120 000 ushtarë serbë, që marshoi në këmbë drejt bregdetit shqiptar për t’u përmirësue 90 000 trupa që do të transferoheshin në ishullin grek të Korfuzit.

Më 15 janar dhe 20 shkurt të 1916 janë evakuar në Korfuz më shumë se 135.000 ushtarët serbë. Kur ata zbarkuan në ishullin grek, u theksua në ditarin e udhëtimit të 6 ° se alpinët “ishin për të ardhur jashtëzakonisht keq për vdekjen e 40 ushtarëve serbë në ditë”. (22)
Në Korfuz, mjekët do të riaftësonin plotësisht ushtrinë e damtuem dhe instruktorët të ktheheshin në këmbë. Dy spitalet ushtarake ishin instaluar që nga fundi i marsit dhe nuk ishte përdorë se s’kishte pasë ma trajtime mjeksore kundër epidemis së tifos.

Svetozar Aleksiç, një bujk nga Serbia Qendrore shprehte se ishte shumë i kënaqur që gjatë transportit për në Korfuz ishte rruar, larë dhe asht veshë mirë. “Le ta bekojë atdheun e serbve, Franca! (23) Ata kanë shpëtue jetën time “. Njohja e njëjtë është reflektuar në letrën e ministrit serb të Luftës të Përgjithshëm gjeneralit Mondesir, përgjegjës për evakuimin e Korfuzit. Më 24 prill të 1916, ai deklaroi se “pushkatarët gjatë qëndrimit të tyre në Korfuz, fituen zemrat e ushtarëve dhe komandantëve të tyre për përkushtimin e tyre të palodhur për shokët e tyre serbë.(24) Ky përkushtim shpjegohet se “francezët ishin shokë armësh të serbëve dhe ndanën bukën në mes së tyre”.(25) Për më tepër, francezët ishin të kujdesshëm dhe kishin krijuar lidhje të forta. Princi Aleksandri Karagjeorgjeviç tha në prill të 1916 për Auguste Bopp: “Serbët e dinë sot, se çfarë asht Franca. Deri tani e dinin serbët se Rusia ishte aleatja konkrete e tyre. Por në asnjë betejë nuk ju gjendën pranë rusët, kudo ata gjetën vetëm përkrahjen franceze: në Selanik për të arritur, për t’u mirëpritur në Shqipëri dhe për të shpëtuar ata në Korfuz “. (26)

B – Zbulimet reciproke

1 – Vëllazëria ushtarake dhe njohja e serbëve

Në fillim në frontin e Selanikut ishte e vështirë të profilizohej portreti i ushtarëve serbë dhe francezë : Shtabet ushtarake nuk i kishin përgatitur ushtarët e tyre për të bashkëjetue dhe nuk i kishin instruktue asnjërin palë mbi kulturat e tyre, që kishin pësue evolucion me ngjyrën e flokëve orientalë. Radenko Iviç sapo mbrriti në Selanik, në prill të 1916, ka shpjeguar frikën e tij ndaj francezve. “Ne ishim të vendosur në anije të mbushur me njerëz të armatosur, që përshëndetja e tyre ishte e pakandshme, pra e shëmtuar dhe në anije gjëndeshim në goditje gati verbues, të ndriçimit nga prozhektori i madhë.

Tani francezët shpjeguen hapun qëndrimet e tyre të dyshimta, të frikëshme: “Ne kishim dëgjuar për ju (serbët) se jeni egërsira, endacakë e grabitqar. Por kur ju treguet se u përpoqët të shpëtonit gjatë betejave, frika jonë u zhdukë “. (27) Ky mosbesim dhe frike e francezve erdhi nga një mosdije totale e njohurive të popujve të Ballkanit me flokë orientalë(të zinjë shën. im B.M.P.) pas mbërritjes së tyre në Maqedoni.
Toger Maurice Tetenoir në ditarin e tij të luftës shpjegoi aklimatizimin(përshtatjen me klimën B.M.P.) për një kohë të gjatë të ushtarëve serbë të hedhur befas në një luftë brutale që u zhvillua larg nga vendlindja e tyre. Arritën më 26 shtator të 1915 në frontin e Selanikut, të vendosur në sektorin Kerever. Tetenoir deklaroi fillimisht se kishte pak kontakte me popullsinë lokale. Dhe më 8 tetor të 1915 shkruen mëtej: “Ne ngritëm në fillim një kamp në një territor me gjatësi 4 km.
Dhe ra shi e vërshuan përrenj, ne i ramë krye e tërthor qytetit me armë mbi shpatullat e ushtarve serbë. Publiku shikonte neve, ushtarët dhe oficerët grekë na ngulni sytë në ne. ” Lejtnant e dinte se një ditë ushtria franceze do të luftojë së bashku me ushtrinë serbe, por ai nuk e di ende kohën se kur.
Vazhdoi mëtej ditarin më 8 tetor, ku Tetenoir ka shkruajtur: “Grupi 176 ° u nisën për në destinacion drejt Serbisë për11 orë. Mbërritën në stacionin kundër rregullave shtetnore dhe nuk mund të largoheshin për arsye diplomatike. Treni erdhi përsëri bosh në Serbi … … Çfarë situate ndodhemi këtu? . Misioni i tij ishte i paqartë, mbasi koha për të demostrue ndihmë ndaj serbëve nuk po shfaqej ende. Megjithëse nevojitej t’i afronte me dashamirësi ushtarët serbë dhe për kët Tetenoir frigohej se mos nuk arrinin ushtarët ta kuptonin miqësinë e tij.
Më 19 tetor, fshati Gradec mbulohet nga flaka e vendosun të një bande bullgarësh dhe leitnanti u thotë: “Përpara ushtarë serbë me sa duket do t’na sulmojnë përsëri sonte bandat bullgare! Si do të njohim e të kuptojmë shkakun e kësaj sulmi të bullgarve? Për fat të keq, Leitnanti Tetenoir vdiq tre ditë më vonë në një pritë të bamë prej bullgarve, që erdhi nga mos mbrojtja e duhur prej mungesës së përvojës të ushtarëve serbë. (28)
Një vit më vonë, oficeri i ndërlidhjes Strauss-i bashkëpunoi me ushtrinë serbe, ku gjatë kësaj kohet konfirmoi përshtypjen e një përafrim shumë me Lindjen nëpërmjet flokëve(ngjyrëve sh.im B.M.P.) me homologët e tyre serbë. Ai thotë se kjo: ” Mirëpritja e shkëlqyer në Francë dhe Bizerte(qyteti verior i Tunizis sh.im B.M.P.), gjatë pushimi pas mjekimit që ushtarët serbë kryen përjetuen një ndjenjë të fortë të njohjes së simpatisë së Francës “. (29) Kjo ndjenjë e oficerëve francezë që patën kontaktë me serbët është vërtetuar nga vërejtjet dhe shkrimet e ushtarëve serbë të interesuar të pasluftës. Ranko Aleksandroviç rrëfen udhëtimin e tij nga Vlorës për në Korfuz: “Francezët na kanë përshëndetur neve si vëllezër, për ne ishte nana e jonë, unë nuk e di se si ta përshkruaj përshtypjet e përftuem e të paharruem që kemi ruajtur në Korfuz. (30)

– 2 Mbështetje e intelektualëve për përkatësinë nacionale serbë

Në bazë të fakteve ishin të njohur sllavët vetëm në mes të konferencave dhe luftrave në mesin popujve të Ballkanit.
Historiani Ernest Denis botoi librin e tij të famshëm “Serbia” në vitin 1915 dhe Viktor Berardi e boti në vitin 1916. Gazetarët në kët periudhë kontribuen në sensibilizimin, pra në ndërgjegjësimin e realiteteve të Serbisë. Henry Barby, korrespondent lufte, në gazetë shkroi në 1915 një seri artikujsh për betejat në Kumanovë(Kumanova shtrihet në veri të Maqedonisë, në kufi me Serbinë në veri dhe Kosovën në veri-perëndim, ndodhet 42 km larg Shkupit. Para ardhjes të sllave në këtë pjesë të Gadishullit Ballkanik, dihet mirë se i ka takuar Dardanisë dhe e banuar kryesisht nga fiset ilire si Dardanët. Në Kumanovë asht një qytet multietnik, ku pjesa ma e madhe e banorëve janë maqedonas, që bashkëjetojnë me shqiptarë, serbë, turkë dhe romë – cigojna) dhe në Bregalnitza (Bregalnica- Брегалница është lumi i dytë, më i madh në Maqedoni.) gjatë luftërave në Ballkan. Charles Diehl, në librin e tij popullor “Serbia heroike”, e cila u shfaq në shkurt të 1915, vuri në dukje fitoret e serbve në Tser(U zhvillue beteja e famshme e 16 deri 20 Gusht të 1914 nënjë zonë të gjerë te mali Cera në të cilën ushtria serbe luftuan kundër trupave austro-hungareze dhe korrën fitoren e parë të Aleatëve në Luftën e Parë Botërore. Forcat serbe luftuen nën komandën e gjeneralit Stepanovica. Cer theksohet[tsɛr]) është një mal në Serbinë Perëndimore, 30 kilometra nga Sabaç, 100 kilometra në perëndim të Beogradit. Maja më e lartë është 689 m të lartë.) dhe në Kolubarë(cirilik: Колубара), është lumi 123 km i gjatë në Serbinë Perëndimore). (31)

Mitraleri(ushtar i mitralozit sh.im B.M.P.) Albert Augustus në frontin e Selanikut ishte mrekullue nga dashuria për atdheun e dytë të tij Serbia. Kur ai luftoi kundër bullgarëve, i bërtiti të serbëve: “Ky është vendi im, mos harroni atë.” Pastaj Albert Augustus shtoi: “Në ofensivë të shumëpritur (të avancuem, përpara), unë u shastisa nga gjërat e mrekullueshme. Kam vënë re se si ushtarët serbë përkuleshin në tokën e tyre atërore dhe e puthnin. Sytë e tij(e ushtarit Albert sh.im B.M.P.) të mbushur me lot dhe unë e dëgjoja atë të thoshte “vendi im”. (32) Ju duhet të dini se bullgarët kishin pushtuar Serbinë jug-lindore prej viteve 1915-1918.

Leksione në Sorbonë(universitet sh.im B.M.P.) për sllavët u mbajtën shpesh dhe u organizoheshin me përmasa të mëdha në vitin 1916. Emile Haumant dhe Viktor Berard kishin themelue “Komitetin franko-serbë” me synim të trajtonin idetë e tyre bujare – humane për Serbinë. Sorbona u ba epiqendra universitare e letrave, e akademikëve, shkrimtarëve dhe politikanëve. Historian Ernest Denis organizon tre konferenca mbi serbët dhe Jugosllavia deri në 1916: (33) më 27 janar të 1916, presidenti i Republikës Francez, Raymond Poinkare(Raymond Poincaré lindi më 20.VIII.1860 – 15.X.1934, ishte i politikës konservator, antigjerman dhe prosllavë i tërbuar, shërbeu si kryeministër i Francës në pesë periudha të ndryshme duke fillue në vitin1912, 1920-1922, 1924 dhe 1926 dhe si president i Francës prej 1913-1920.) ishte i pranishëm. Më 8 shkurt të 1917 u organizua nga Komiteti ” ndihma e Francës si iniciatore për aleatën e saj të dërgojë më shumë se 67.000 veshje për fatkeqësitë e luftës në 1916. (34) Së fundi, qeveria organizoi më 25 mars të 1915 dhe 28 qershor të 1916, “Ditën franko-serbe”, në të gjitha shkollat për të publikuar aleatit tonë të largët.

Në përputhje me këtë veprim, në frymën e solidaritetit u shfaq në favor të fëmijëve të prekur nga lufta. Më shumë se 1.900 fëmijë serbë i streuen në Francë gjatë luftës. Tërheqje e Shqipërisë dhe pushtimi i Serbisë në fund të 1915 kishte lëvizur shumë njerëz dhe këto ishin shoqata të tilla si “Jetimët e Luftës”, e cila ka mirëpritur fëmijë serbë në nevojë. Fëmijtë jetim u sistemuen në kolegjin e Bastia-s(asht kryeqyteti i ishullit francez, i ndodhun në veri-lindje të Korsikës) në Saint-Etienne(qytet kryesor i Francës Jugore – sh.im B.M.P) si në Viriville( është një komunë në Francë me 1.207 banorëve, e ndodhun në rajonin e Rhone-Alpes.) dhe gati në të gjitha rajonet e Francës. Skema e solidariteti kombëtar për të ndihmuar civilët serbë u caktu 1.5 milion franga që u miratue në parlamentin francez në verën e vitit 1916 nëpërmjet ‘’fondit serbë” që do të ndihmonin falë edhe disa qytete të Francës. Së fundi, mbi një mijë nxënës erdhën për të studjue në universitetet franceze, në vitet njëzet, pesëdhjetë dhe vazhduan të vijnë çdo vit. (35)

C- Arritjet e para në Selanik në shtator të 1918

1 – Fitore vendimtare: bashkëpunim e përsosur franko-serbe

Në shtator të 1918, kolonat ushtarake nën komandën e gjeneral Tranié dhe marshall Franchet d’Esperey(në qershor të 1918 u emërua komandant suprem i forcave aleate në Ekspeditën e Selanikut, ku korri sukses pas një fushate katërmbëdhjetë ditore në kapitullimin e ushtrisë gjermano-bullgare.) depërtuen para Selanikut në masivet e malit Moglen-it(Meglen e njohur edhe si Meglenija si një zonë etno-gjeografike dhe luginë në veri të Egjeut të Maqedonisë, sot një pjesë e Greqisë, e cila kufizohet në veri me Maqedoninë) dhe brenda harkut kohor të tre javëve çliroi Maqedoninë dhe Serbinë. Gjenerali gjerman Mackensen(6.XII.1849-8.XI. 1945) tha: “Ne kemi humbur luftën në Selanik”.

Këto operacione ushtarake të përbashkëta çimentuen përfundimisht ngjizjen e lidhjeve në mes të serbëve dhe leshtorëve orientalë(ushtarve serbë ishin leshtor në dallim nga ushtarët francez. – sh.im B.M.P.) dhe krijuen një miqësi të qëndrueshme. Paul Roi, një oficer kadet(nxanës sh.im.B.M.P.) në artileri, zgjoi zakonin e luftës që kishte dhanë rezultatet e veta gjatë betejave të përbashkëta në dy ushtritë.
“Gëzimi i papërshkruem i dy ushtrive si asaj franceze dhe serbe ishte momenti kur topat gjëmonin mbi shpinën e gjermanve dhe austro-hungarezve . Këto armë dhanën shpresën e ushtarëve serbë në mendimin e kthimit të hershme në atdheun e tyre. Ne francezët kishim një atdhe. Të gjithë ushtarët francezë ishin në dijeni të kësaj situate, prandaj u shpreh gatishmëria e tyre, për të luftuar krah për krah me serbët kundër pushtimit në tokën serbe “. (36)

George Schweitzer(Xhorxh Shvaicer), oficer artilerie në Manastir(Manastiri në maqedonisht: Битола / Bitola është qyteti i dytë, ndodhet në jugë të Maqedonisë.) në vitin 1916 dhe mëpas në Moglen në shtator të 1918 tha se u mohue kontributi i ushtarëve serbë gjatë betejës.
Shvaicer u plagosë dhe ishte përplasë në një transhe(kanale i pregatitë për raste lufte. Sh.im B.M.P.) në malet e Moglenit, ku u shpëtua nga vdekja e sigurt nga disa serbë, që e nxorrën prej aty. “Papritmas, kur erdha në formë kuptova se isha i rrethuar nga miq, njerëz të mëdhenjë, ushtarë serbë të cilët ishin pranë meje.” Ushtarët bullgarë duke kaluar në ofensivë vazhdonin të hedhnin granata, por frika e tij ishte largue. “Plagët e mia u trajtuen, rrjedhja e gjakut u ndal, por ajo që ishte më e rëndësishme se unë nuk isha vetëm. Tani lufta bahej për mua kur nje ushtar serbë del prej transheje dhe hedhë një bombë bullgarve, ai u hakmarrë për plagën që morra, në mbrotje të jetës time!’’ (37) George Schweitzer, në një moment ekstaze ndjeu në mirënjohjen e tij shpirtin e sakrificës ndaj strukturave komanduese dhe ushtarëve serbë të cilët kishin ardhur për të shpëtuar atë. Në këtë kohë të luftës, lidhjet e forta ndërmjet serbëve dhe francezve shpjegohet si një pjesë edhe me fitoren e gjen. Franchet Esperey.

Ky besim ishte në fund të luftës në mes ushtarëve serbë dhe francezë që shfaqej në skenat e vërtetë të festave jubilare ngazëlluese të palëve të paharrueshëm të Ushtrisë Lindore(pjesa lindore e Europës – Serbia – sh.im B.M.P). Albert Shontel(Chantel), oficer i i lartë i ndërlidhjes në malin Moglen, në shtator 1918 shprehu gëzimin e serbve në sytë e trupave franceze. Një oficer serbë me kompaninë e tij pas kthimit nga një mision vëzhgimi i tha: “Ata janë francez, francez-Francuz!’’. Ushtarët serbë filluan të vallëzojnë e të këndojnë. “Ushtarët e tij, të lumtur, të qeshur dukeshin sikur po shkonin në një festë.”

2 – Pritje e ngrohtë në ushtrinë lindore të Serbisë

Ushtarët serbë u burrëruan gjatë marshimeve nëpër luginën e Moravës(serbët e quajnë Morava e Madhe është lum në Serbi. Krijohet nga bashkimi i Moravës Perëndimore dhe Moravës Jugore ( Morava e Binçes që rrjedh në territorin e Kosovës në një gjatësi prej 49 km, këtu llogaritet pjesë e Moravës Jugore, është lumi më i madh në Serbi dhe është i gjatë 185 km me Moravën Perëdimore 478 km. Morava i takon ujëmbledhësit të Detit të Zi.) dhe të Vardarit(lum që kalon nëpër Shkupë, asht 388 km i gjatë, ku prej 301 km kalon në Maqedoni), që mbetën skena emocionale për festat jubilare miqësore të Ushtrisë së Orientit. Civilët serbë kishin mësue arritjet ushtarake e kësaj ushtrie, ishin mirënjohës për atë që kanë bërë për familjet dhe territoret e tyre të çliruar.

Gjeneral Tranié, që drejtoi komandën për çlirimin e Shkupit të Maqedonisë, Gjakovës dhe Mitrovicës të Kosovës dhe Metohisë na ka lënë një dëshmi impresionante për dashurinë e popullit serbë të çliruem nga okupatori. Në Kursumlija(në cirilik – Куршумлија, Kurshumlia është qytet në Serbi, gjëndet në rrethin e Toplicës, në vitin 1878 ka pasur 1956 shtëpi shqiptare, 638 shtëpi serbe dhe 60 shtëpi rome”, Toplica është ish-krahinë shqiptare nën sundimin otoman e më 1912 u okupue nga serbët. sh. im B.M.P.) dhe në rrugën kryesore nga Mitrovica në Nish(Niš asht qyteti ma i madh i Serbisë, pas Beogradit, gjindet afër 200 km në jug të Beogradit . Dikur ishte i banuar me shqiptar – ilirë, këtë e dëshmojnë të dhëna të kronistëve të ndryshëm deri ne vitin 1878. Në kongresin e Berlinit u cungua trungu i shtetit shqipëtarë.sh. im B.M.P.), “njerëzit ishin të veshur keq, fëmijë pothuajse lakuriq, por njerëzit na pritën me atë që kishin dhe shtëpitë e tyre ishin të hapura për francezët.’’ (38) Nëpër rrugë e Nishit janë pa skena përqafimesh, ftesë, verë, bukë e djathë, gjithmonë me zemër të mirë për njerëz që vuenin prej urisë. Mbrritja në Nish, qyteti i dytë i Serbisë, të ushtarëve të Armatës së Lindjes u përballën me nderimet të plota ushtarake: më të vjetrit nuk donin ta lëshonin gjeneral Tranié të ikte në Francë dhe e puthën sikur të ishte djali i tyre.

Pastaj në luginën e Moravës vendosen simbolet nëpër rruga dhe sheshe, të cilat do të vulosnin aktin e miqësisë franko – serbe. Në Aleksinac( është një qytet në Serbi, 30 kilometra në veri të Nishit, dhe 200 kilometra në jug të Beogradit. sh.im B.M.P.), gjeneral Tranie ishte entusiazmue nga pritja e rezervuar: “Vajzat e reja këndonin Marsejezën dhe kërcyen nga i tërë fshati”. (39) Më vonë, në Cuprija(Ćuprija në cirilik -Ћуприја është një qytet me rreth 20 400 banorë e Serbisë, është e vendosur në Pomoravlje, në bregun e djathtë të Moravës. sh.im B.M.P.), kryetari i komunës mbajti një fjalim në frëngjisht dhe ushtarëve serbë u dhuroi si një dhuratë shallë për ushtrinë e Lindjes, në Svilajnac(në cirilik: Свилајнац është një qytet dhe komunë në rrethin e Pomoravlje në mes të Serbisë qendrore, ndodhet në brigjet e lumit Resava. sh.im B.M.P) i dhuruen gjeneral Tranié një flamur vllaznor të qëndisur me shkronja ari nga nënat e tyre, kur ajo ishte shkruar me
shkronja cirilike “Për çlirimin e Serbisë, vajzat e Resava(në cirilik: Ресава i referohet disa toponimeve dhe temave në lidhje me të gjithë ato që ndodhen rreth lumit Resava në Serbinë qendrore)!. (40)

: Në vitet 1980, një trupë të teatrit udhëtoi duke shkuar në itenerarin nga qyteti në qytet, në gjurmët dhe bëmat, që kishin pasë sukses dhe jehonë të ushtrisë serbe dhe franceze.

Literaturat e landës

[1] Georges Castellan, Histori e Ballkanit, Fayard, Paris, 1991, pp 326-331.
[2] Dushan Batakoviç, Historia e popullit serb, L’Age d’Homme, Paris, 2005, pp 185-188.
[3] Vojislav Pavloviç, “ndikimin kulturor të Francës në Serbi në kohën e Konstitucionalistve,” franko-jugosllave Instituti i Historisë, Beograd, 1990, pp 103-111.
[4] SHAT, 7N 1573, Folder “Misionet Atashetë Ushtarake ‘në Serbi.”
[5] Draga Vuksanoviç-Aniç, “Misioni ushtarak francez në Serbi 1853-1886 dhe çështjen e milicisë kombëtare,” në franko-jugosllave Instituti i Historisë, Beograd, 1990, pp 120-130.
[6] SHAT, 16 N 3056, Ushtria e Shtabi i Përgjithshëm i Lindjes, 3 zyra (1915-1916), Dhoma nr 2, 7 tetor 1915.
[7] SHAT, 16 N 3058, Ushtria e Shtabi i Përgjithshëm i Lindjes, 3 zyra (1916-1917), Dhoma nr 7, 6 nëntor 1916.
[8] SHAT, 16 N 3060, Ushtria e Shtabi i Përgjithshëm i Lindjes, 3 zyra (1917-1918), File nr 2, nr ekspozite 64, 11 nëntor 1917.
[9] SHAT, 16 N 3058, Ushtria e Shtabi i Përgjithshëm i Lindjes, 3 zyra (1916-1917), Dhoma nr 7, 6 nëntor 1916
[10] Jaksiç Gregory, “Marrëdhëniet franko-serb në shekujt XIX-XX”, në punimet e Simpoziumit të Gjuhëve Orientale në prill 1980.
[11] Antoine Lambour “Politika e furnizimeve armëve nga Franca në Evropën Qendrore 1900-1914”, në, Paris 1971.
[12] Intervistë me Liljana Mirkoviç, Drejtor i Arkivave të Serbisë, Beograd, prill 1990. Në infrastrukturë dhe interesave franceze në miniera.
[13] SHM, SS Z 35, H3-file serb Punëve të Memorandumit nga lejtnant Picot (Atashe Ushtarak), 15 shkurt 1916.
SHM, SS Z 35, H3-file Vota Punëve të Serbisë Boppe Augustus (Ambasadori i Francës), 23 shkurt 1916.
[14] Stojanceviç Vladimir, “francezët në Serbi në 1915,” Franko – jugosllavët Instituti i Historisë, Beograd, 1990, pp 174-181.
[15] ” Misioni Ushtarak francez në Serbi”, në Revue franko-maqedonas, Nr 2, Maj 1916. Kjo përmbledhje është botuar në prill 1915 deri në dhjetor 1917 në Selanik, jo shumë larg nga zonat e pushtuara nga Ushtria e Orientit. Duke sjellë së bashku nenet e oficerëve dhe nënoficerëve të Ushtrisë së Lindjes, Franko Revue-maqedonas kërkoi të ilustronte veprat humanitare dhe sociale të kësaj ushtrie (shkollat, spitalet, etj), por edhe të mësohet për ushtarët e Ushtrisë nga Lindja për në tokën e Maqedonisë në një ndërtesë në afat më të gjatë.
[16] Alfons Muzet, të botës e Ballkanit, Flammarion, Paris, 1917, kapitulli “Mbrojtja e Beogradit.”
[17] SHM, SS Z 35, H3-file Vota Punëve të Serbisë Boppe Augustus (Ambasadori i Francës), 23 shkurt 1916.
[18] JC Stafi Mjek, “misioni francez mjekësore në Serbi”, në Revue franko-maqedonas, Nr 2, Maj 1916.
[19] SHAT, 16 N 3056, Ushtria e Shtabi i Përgjithshëm i Lindjes, 3 zyra (1915-1916), nr fusnota 20, 11 nëntor 1915.
[20] SHAT, 16 N 3056, Ushtria e Shtabi i Përgjithshëm i Lindjes, 3 zyra (1915-1916), fusnota 3, 12 tetor 1915.
[21] SHM, SS Z 35, H3-file serb Punëve të Memorandumit nga nënkolonel Broussaud, 22 dhjetor 1916.
[22] SHAT, 16 N 3057, Ushtria e Shtabi i Përgjithshëm i Lindjes, 3 zyra (1916-1917), fusnota 14, më 5 shkurt 1916.
[23] Dëshmia e Svetozar Aleksiç, në Pauniç-Gjorgjeviç, Tri Srbijicu Sile pritisle (Tre Fuqive të rrethuar Serbia ), Beograd, 1988, f. 8-12.
[24] Milan Zhivanoviç, “Për evakuimin e ushtrisë serbe nga Shqipëria në Korfuz dhe riorganizimin (1915-1916), sipas dokumenteve franceze,” në Revue historique (Beograd), Nr XIV-XV , Instituti i Historisë, Beograd, 1966, f. 2.
[25] Milan Zhivanoviç, “Për evakuimin e ushtrisë serbe nga Shqipëria në Korfuz dhe riorganizimin (1915-1916), sipas dokumenteve franceze,” në Revue historique (Beograd), Nr XIV-XV , Instituti i Historisë, Beograd, 1966, f. 2.
[26] Milan Zhivanoviç, “Për evakuimin e ushtrisë serbe nga Shqipëria në Korfuz dhe riorganizimin (1915-1916), sipas dokumenteve franceze,” në Revue historique (Beograd), Nr XIV-XV , Instituti i, Beograd Historia, 1966, f. 4.
[27] SHAT, 16 N 3060, Ushtria e Shtabi i Përgjithshëm i Lindjes, 3 zyra (1917-1918), File 1, nr Shënim 6, 5 shtator 1917.
[28] Seria Letra e Lejtnant Maurice Tetenoir, 176 ° të DIC, botuar nga “Letrat për Presidentin ‘e’ Shoqatës Hairy ‘dhe Veteranëve të Lindjes”, Paris, nr 4, shtator 2001.
[29] SHAT, 16 N 3060, Ushtria e Shtabi i Përgjithshëm i Lindjes, 3 zyra (1917-1918), File nr 2, nr ekspozite 49, shkurt 24, 1918.
[30] Dëshmia e Ranko Aleksandroviç, në Pauniç-Gjorgjeviç, Tri Srbijicu Sile pritisle (Tre Fuqive të rrethuar Serbia pak), Beograd, 1988, f. 32-35.
[31] Pavlovic Mihajlo, Dëshmi mbi serbët dhe Serbia me Francën 1912-1918, Knjiga Narodna, Beograd, 1988.
[32] Dëshmia e Albert Augustit, në Antonije Djuriç, “Unë Bilo Ovako: Solunci Govora (Ajo ishte si se-Testimonials Selanik Çështjeve të Veteranëve), Beograd 1986.
[33] Denis Ernest, “Serbia heroike,” në Besimi dhe Jeta, B Book, 16 Janar, 1916. Shih gjithashtu punën e tij të madh në çështjen serbe,
[34] Jaksic Gregory, Letra ne, Beograd Francë, 1940. Shih gjithashtu Arkiva e Serbisë (Beograd), pjesë e ekspozitës “franceze dhe jugosllavët 1838-1988” të mbajtur në Beograd në vitin 1988.
[35] Maurice Torau-Bayle, “kapitull Riorganizimi i ushtrisë serbe dhe tradhti të Greqisë, në Selanik, Manastir dhe Athinë, Chiron, Paris, 1920.
[36] Paul King, në Antonije Djuric, “Unë Bilo Ovako: Solunci Govora (Ajo ishte si se-Testimonials Selanik Çështjeve të Veteranëve), Beograd, 1986.
[37] George Schweitzer, në Antonije Djuric, “Unë Bilo Ovako: Solunci Govora (Kjo ishte si ajo e Selanikut-témoiganges Çështjeve të Veteranëve), Beograd 1986.
[38] Përgjithshëm Tran, në Djuriç, ushtarët flasin Selanik, Beograd 1978, f. 58.
[39] Përgjithshëm Tran, në Djuriç, ushtarët flasin Selanik, Beograd 1978, f. 64.
[40] Përgjithshëm Tran, në Djuriç, ushtarët flasin Selanik, Beograd 1978, f. 65.

Franca e përdori Serbinë si kobure kundër hegjemonisë gjermane-austriake, duke i dhanë hapësira të lira për ekspansion në kurriz të popujve të pambrojtuna në Ballkanë si dhe e bani një supërfuqi ne Ballkan në këmbim të interesave të saj antigjermane e anti austro-hungareze.

Autori: Aleksis(Alexis) TROUDE
Muzeu Historik i Qytetit të Marsejës(Marseille),9 tetor 2008
Marrë materialet prej Ambasadës serbe –ne Paris.
Amb-serbie.fr/?page=literature&lang=fr

Përgatiti: Bep Martin Pjetri/Proletari.Com
Data 1 nandor 2010